اشتغال و بیکاری؛ مفاهیم، علل، پیامدها و راهکارها
اشتغال و بیکاری employment and unemployment
اشتغال و بیکاری از مهمترین و بنیادیترین موضوعات اقتصادی و اجتماعی در هر کشور به شمار میآیند. میزان اشتغال یک جامعه نهتنها نشاندهنده وضعیت اقتصادی آن کشور است، بلکه بهطور مستقیم بر سطح رفاه، امنیت اجتماعی، سلامت روانی افراد و حتی ثبات سیاسی اثر میگذارد. از سوی دیگر، بیکاری یکی از چالشهای جدی اقتصادهاست که در صورت تداوم و گستردگی، پیامدهای سنگین اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد.
اشتغال به وضعیتی گفته میشود که در آن افراد در سن کار، دارای فعالیت اقتصادی باشند و در قبال کاری که انجام میدهند، درآمد دریافت کنند. این فعالیت میتواند بهصورت مزدبگیری، خوداشتغالی، کارآفرینی یا فعالیت در کسبوکارهای خانوادگی باشد.
از دیدگاه اقتصادی، فرد شاغل کسی است که:
- در دوره مشخصی (معمولاً هفته مرجع آماری) حداقل یک ساعت کار کرده باشد.
- یا بهطور موقت شغل داشته ولی به دلایلی مانند مرخصی یا بیماری کار نکرده باشد.
اشتغال نقش کلیدی در تولید کالا و خدمات، افزایش درآمد ملی و رشد اقتصادی دارد و مهمترین ابزار توزیع درآمد در جامعه محسوب میشود.
ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب
مفهوم اشتغال
اشتغال به وضعیتی گفته میشود که فرد در سن کار، در فعالیتی اقتصادی مشارکت دارد و در ازای آن دستمزد یا درآمد دریافت میکند. اشتغال میتواند رسمی یا غیررسمی، تماموقت یا پارهوقت، دائمی یا موقت باشد. در اقتصادهای مدرن، اشتغال تنها به معنای کار یدی یا تولیدی نیست، بلکه طیف وسیعی از فعالیتهای خدماتی، دانشبنیان، دیجیتال و خلاقانه را نیز شامل میشود.
ویژگیهای اشتغال پایدار
اشتغال پایدار معمولاً دارای ویژگیهایی مانند امنیت شغلی، درآمد کافی، بیمه و حمایتهای اجتماعی، امکان رشد حرفهای و محیط کاری سالم است. در مقابل، اشتغال ناپایدار شامل مشاغل موقت، فاقد بیمه، با درآمد پایین و بدون چشمانداز پیشرفت است. گسترش اشتغال ناپایدار یکی از چالشهای مهم اقتصادهای امروز است.
مفهوم بیکاری
بیکاری به وضعیتی اطلاق میشود که فرد در سن کار:
- توانایی کار دارد
- تمایل به کار دارد
- در جستوجوی شغل است
- اما شغلی برای او فراهم نیست
نرخ بیکاری یکی از مهمترین شاخصهای اقتصادی است و نشان میدهد چه درصدی از جمعیت فعال اقتصادی کشور فاقد شغل هستند. افزایش نرخ بیکاری معمولاً نشانه ضعف در عملکرد اقتصاد، کاهش سرمایهگذاری یا رکود اقتصادی است.
انواع بیکاری
بیکاری فقط یک شکل ندارد و به دلایل مختلفی به وجود میآید. شناخت انواع بیکاری به سیاستگذاران کمک میکند راهکارهای مناسبتری اتخاذ کنند.
بیکاری پدیدهای یکپارچه نیست و بسته به علل ایجاد آن، به دستههای مختلفی تقسیم میشود:
- بیکاری اصطکاکی (Frictional): این نوع بیکاری مربوط به زمانی است که فرد در فاصله بین دو شغل قرار دارد یا تازه فارغالتحصیل شده و در جستجوی اولین شغل خود است. این نوع بیکاری معمولاً کوتاهمدت و در یک اقتصاد پویا، طبیعی تلقی میشود.
- بیکاری ساختاری (Structural): زمانی رخ میدهد که مهارتهای نیروی کار با نیازهای بازار کار همخوانی نداشته باشد. پیشرفت تکنولوژی یا تغییر ساختار اقتصاد (مثلاً از کشاورزی به صنعتی) عامل اصلی این نوع بیکاری است.
- بیکاری ادواری یا سیکلی (Cyclical): ناشی از رکود اقتصادی است. وقتی تقاضای کل در جامعه کاهش مییابد، کارخانهها تولید را کم کرده و نیروی کار را تعدیل میکنند.
- بیکاری فصلی (Seasonal): مخصوص مشاغلی است که در فصول خاصی از سال تقاضا دارند، مانند کشاورزی یا گردشگری.
- بیکاری پنهان (Disguised): وضعیتی که در آن فرد به ظاهر شاغل است اما بهرهوری او صفر یا نزدیک به صفر است. به عبارت دیگر، با حذف او از فرایند تولید، میزان کل تولید تغییری نمیکند (مانند تورم نیروی انسانی در برخی ادارات دولتی).
- اشتغال ناقص (Underemployment): زمانی که فرد کمتر از ساعت کار استاندارد کار میکند یا در شغلی پایینتر از سطح تخصص و تحصیلات خود مشغول به فعالیت است.
علل بیکاری
بیکاری میتواند دلایل متعددی داشته باشد که مهمترین آنها عبارتاند از:
- رشد اقتصادی ناکافی و عدم ایجاد فرصتهای شغلی جدید
- سرمایهگذاری پایین در بخشهای مولد
- ضعف نظام آموزشی و عدم تطابق آموزش با نیاز بازار کار
- رشد سریع جمعیت و ورود گسترده جوانان به بازار کار
- پیشرفت فناوری و جایگزینی نیروی انسانی با ماشینآلات
- سیاستهای نادرست اقتصادی و بیثباتی محیط کسبوکار
پیامدهای اقتصادی بیکاری
بیکاری آثار منفی گستردهای بر اقتصاد دارد، از جمله:
- کاهش تولید ملی و درآمد سرانه
- کاهش قدرت خرید خانوارها
- افزایش فقر و نابرابری درآمدی
- افزایش هزینههای دولت برای حمایتهای اجتماعی
- کاهش درآمدهای مالیاتی دولت
در بلندمدت، تداوم بیکاری میتواند رشد اقتصادی کشور را بهشدت محدود کند.
پیامدهای اجتماعی و روانی بیکاری
بیکاری تنها یک مسئله اقتصادی نیست، بلکه پیامدهای اجتماعی و انسانی عمیقی دارد:
- افزایش افسردگی، اضطراب و کاهش اعتمادبهنفس
- افزایش آسیبهای اجتماعی مانند جرم و اعتیاد
- تضعیف بنیان خانواده و افزایش تنشهای خانوادگی
- کاهش مشارکت اجتماعی و احساس بیعدالتی
- افزایش مهاجرت نیروی کار به سایر کشورها
نقش اشتغال در توسعه اقتصادی
اشتغال پایدار یکی از مهمترین ارکان توسعه اقتصادی است. افزایش اشتغال باعث:
- افزایش تولید و بهرهوری
- بهبود توزیع درآمد
- کاهش فقر
- افزایش ثبات اجتماعی
- تقویت سرمایه انسانی
کشورهایی که توانستهاند اشتغال مولد ایجاد کنند، معمولاً مسیر توسعه پایدار را با موفقیت طی کردهاند.
راهکارهای کاهش بیکاری و افزایش اشتغال
برای مقابله با بیکاری، مجموعهای از سیاستهای هماهنگ لازم است:
۱. تقویت رشد اقتصادی
رشد اقتصادی پایدار و مستمر مهمترین عامل ایجاد اشتغال است. این امر از طریق افزایش سرمایهگذاری، ثبات اقتصادی و بهبود فضای کسبوکار امکانپذیر است.
۲. اصلاح نظام آموزشی
آموزش باید مهارتمحور باشد و با نیازهای واقعی بازار کار هماهنگ شود. توسعه آموزشهای فنی و حرفهای نقش مهمی در کاهش بیکاری دارد.
۳. حمایت از کارآفرینی
ایجاد کسبوکارهای کوچک و متوسط میتواند سهم بزرگی در اشتغالزایی داشته باشد. کاهش موانع اداری و تسهیل دسترسی به منابع مالی ضروری است.
۴. توسعه بخش خصوصی
افزایش نقش بخش خصوصی در اقتصاد، زمینه ایجاد فرصتهای شغلی پایدار را فراهم میکند.
۵. سیاستهای فعال بازار کار
برنامههایی مانند آموزش مجدد، یارانه دستمزد و حمایت از استخدام جوانان میتواند به کاهش بیکاری کمک کند.
وضعیت بیکاری در جهان و ایران
بر اساس گزارش سازمان بینالمللی کار (ILO) در سال ۲۰۲۵، نرخ بیکاری جهانی حدود ۵ درصد است که نزدیک به پایینترین سطح تاریخی پس از همهگیری کووید-۱۹ است. با این حال، چالشهایی مانند نابرابری، بیکاری جوانان و تأثیر تغییرات اقلیمی باقی مانده است.
در ایران، طبق گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵ میلادی):
- نرخ بیکاری کل کشور در بهار حدود ۷.۳ درصد و در تابستان ۷.۴ درصد بوده که نسبت به سال قبل کاهش جزئی داشته است.
- جمعیت شاغلان حدود ۲۵ میلیون نفر است.
- سهم بخش خدمات بیش از ۵۲ درصد، صنعت ۳۳ درصد و کشاورزی ۱۴-۱۵ درصد اشتغال را تشکیل میدهد.
- نرخ بیکاری جوانان (۱۵-۲۴ ساله) حدود ۱۹-۱۹.۷ درصد و برای گروه ۱۸-۳۵ ساله حدود ۱۴.۴-۱۴.۵ درصد است که بسیار بالاتر از میانگین کل است.
- استانهای با بالاترین بیکاری: خوزستان (بالای ۱۳ درصد)، کهگیلویه و بویراحمد، ایلام.
- استانهای با پایینترین: خراسان جنوبی (حدود ۴ درصد)، قزوین، خراسان رضوی.
- نرخ مشارکت اقتصادی حدود ۴۱ درصد است که پایین بودن آن نشاندهنده خروج بسیاری از افراد (به ویژه زنان و جوانان) از بازار کار به دلیل ناامیدی است.
با وجود کاهش جزئی نرخ بیکاری، چالش اصلی بیکاری فارغالتحصیلان (حدود ۴۰ درصد بیکاران) و اشتغال ناقص یا غیررسمی است. بسیاری از شاغلان درآمد کافی ندارند و در معرض فقر هستند.
جمعبندی
اشتغال و بیکاری از مهمترین شاخصهای سلامت اقتصادی و اجتماعی هر کشور هستند. اشتغال نهتنها منبع درآمد افراد، بلکه عامل اصلی کرامت انسانی و ثبات اجتماعی است. در مقابل، بیکاری میتواند آثار مخرب اقتصادی، اجتماعی و روانی گستردهای به همراه داشته باشد. حل معضل بیکاری نیازمند سیاستگذاری هوشمندانه، رشد اقتصادی پایدار، اصلاح ساختارها و توجه جدی به سرمایه انسانی است.
سوالات متداول
۱. اشتغال به چه معناست؟
اشتغال به وضعیتی گفته میشود که فرد در سن کار در یک فعالیت اقتصادی مشارکت دارد و در ازای آن دستمزد یا درآمد دریافت میکند، حتی اگر این فعالیت حداقل یک ساعت در هفته باشد.
۲. چه کسی در آمارها شاغل محسوب میشود؟
فردی که در هفته مرجع آماری حداقل یک ساعت کار کرده باشد یا شغل داشته اما بهطور موقت به دلایلی مانند مرخصی یا بیماری کار نکرده باشد.
۳. بیکاری دقیقاً به چه معناست؟
بیکار فردی است که توانایی و تمایل به کار دارد، فعالانه به دنبال شغل است، اما شغلی برای او وجود ندارد.
۴. نرخ بیکاری چه چیزی را نشان میدهد؟
نرخ بیکاری درصد افرادی را نشان میدهد که در جمعیت فعال اقتصادی قرار دارند اما فاقد شغل هستند و یکی از مهمترین شاخصهای سلامت اقتصادی کشور است.
۵. بیکاری اصطکاکی چیست؟
بیکاری کوتاهمدتی است که هنگام جابهجایی بین دو شغل یا ورود تازهواردان به بازار کار رخ میدهد و معمولاً طبیعی تلقی میشود.
۶. تفاوت بیکاری ساختاری و ادواری چیست؟
بیکاری ساختاری ناشی از عدم تطابق مهارتها با نیاز بازار کار است، اما بیکاری ادواری به دلیل رکود و کاهش تقاضای کل در اقتصاد ایجاد میشود.
۷. اشتغال ناقص به چه وضعیتی گفته میشود؟
زمانی که فرد کمتر از ظرفیت واقعی خود کار میکند یا در شغلی پایینتر از سطح تحصیلات و مهارتهایش مشغول است.
۸. مهمترین علل بیکاری در اقتصادها چیست؟
رشد اقتصادی ناکافی، سرمایهگذاری پایین، ضعف آموزش مهارتی، پیشرفت فناوری و بیثباتی اقتصادی از مهمترین عوامل بیکاری هستند.
۹. بیکاری چه پیامدهای اجتماعی و روانی دارد؟
بیکاری میتواند منجر به افسردگی، کاهش اعتمادبهنفس، افزایش آسیبهای اجتماعی، تضعیف خانواده و افزایش مهاجرت شود.
۱۰. مؤثرترین راهکارهای کاهش بیکاری چیست؟
تقویت رشد اقتصادی، اصلاح نظام آموزشی، حمایت از کارآفرینی، توسعه بخش خصوصی و اجرای سیاستهای فعال بازار کار.
پست های مرتبط
1404/10/04
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.