زنجیره تامین Supply Chain

زنجیره تامین به فرآیندی اطلاق می‌شود که با تهیه مواد اولیه و تولید کالاهای نهایی شروع می‌شود و با توزیع و فروش آنها خاتمه می‌یابد. این سیستم شامل تامین کنندگان، تولیدکنندگان، توزیع کنندگان، فروشندگان، خرده فروشان و مصرف کنندگان است. کانال سازی مناسب این نهادها باعث می شود اقلام ملموس یا ناملموس به راحتی در دسترس مشتریان قرار گیرد.

نقاط مختلفی که این محصولات از طریق آنها به مشتریان منتقل می شوند، شبکه زنجیره تامین را تشکیل می دهند. این شبکه شامل نهادها، مواد، اطلاعات و منابع انسانی مورد نیاز برای توسعه، بازاریابی، تامین مالی و تحویل محصولات به کاربران نهایی است. علاوه بر توزیع محصولات فیزیکی، سایر فعالیت ها ممکن است شامل انتقال داده/اطلاعات و انتقال پول باشد. منجر به تولید مقرون به صرفه و کارآمد برای مشاغل و در عین حال رضایت مشتری می شود.

به طور خلاصه:

• زنجیره تامین، شبکه ای از شرکت ها و افرادی است که در تولید و ارائه یک محصول یا خدمات مشارکت دارند.
• اجزای یک زنجیره تامین شامل تولیدکنندگان، فروشندگان، انبارها، شرکت های حمل و نقل، مراکز توزیع و خرده فروشان است.
• وظایف یک زنجیره تامین شامل توسعه محصول، بازاریابی، عملیات، توزیع، مالی و خدمات مشتری است.
• امروزه بسیاری از زنجیره های تامین در مقیاس جهانی هستند.
• مدیریت موثر زنجیره تامین منجر به کاهش هزینه ها و چرخه تولید سریعتر می شود.

چرا یک شرکت باید زنجیره تامین خود را درک کند؟

ترسیم یک زنجیره تامین یکی از مراحل حیاتی در انجام یک تحلیل خارجی در فرآیند برنامه ریزی استراتژیک است. اهمیت طرح ریزی واضح زنجیره تامین این است که به شرکت کمک می کند تا بازار خود را تعریف کند و تصمیم بگیرد که در آینده کجا می خواهد باشد. در توسعه استراتژی های سطح شرکت، یک شرکت اغلب نیاز به تصمیم گیری در مورد اینکه آیا یک خط تجاری واحد را اداره کند یا وارد سایر صنایع مرتبط یا غیرمرتبط شود، دارد.

هر مرحله از یک زنجیره تامین اساساً یک صنعت متفاوت است، به عنوان مثال، استخراج و ساخت مواد خام. زنجیره تامین یک شرکت را قادر می‌سازد تا دیگران را که در هر یک از مراحل دخیل هستند، درک کند و از این طریق بینش‌هایی در مورد جذابیت یا رقابت در صنایعی که شرکت ممکن است بخواهد در آینده وارد شود، ارائه می‌کند.

مراحل زنجیره تامین

مراحل مختلف درگیر در یک شبکه زنجیره تامین عبارتند از:

1. مدیریت موجودی
2. تحلیل عرضه و تقاضا
3. طرح تولید
4. تهیه مواد اولیه
5. تولید محصول نهایی
6. تست و بسته بندی محصول
7. تحویل محصول به توزیع کننده، فروشنده، خرده فروش و مصرف کننده
8. رسیدگی به تعویض یا مرجوعی محصول
9. ارائه پشتیبانی خدمات مشتری برای اقلام برگشتی

چالش‌های زنجیره تأمین و راهکارهای مقابله با آن

زنجیره تأمین با وجود نقشی حیاتی در عملکرد سازمان‌ها، با چالش‌های گوناگونی در سطح جهانی مواجه است. این چالش‌ها می‌توانند کارایی، پایداری و پاسخ‌گویی زنجیره را به خطر بیندازند.

در ادامه، مهم‌ترین چالش‌ها و راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با آن‌ها بررسی می‌شوند:

چالش‌ها

• پیش‌بینی ناپایدار تقاضا: نوسانات شدید در رفتار مصرف‌کننده، تغییرات ناگهانی در بازار یا وقایع جهانی مانند پاندمی‌ها، باعث می‌شود پیش‌بینی دقیق تقاضا بسیار دشوار شود. این موضوع می‌تواند منجر به کمبود موجودی یا مازاد تولید شود.
• مشکلات لجستیکی: عوامل متعددی مانند تأخیر در حمل‌ونقل، خرابی تجهیزات، محدودیت‌های مرزی یا کمبود ناوگان حمل‌ونقل، مانع از جابه‌جایی روان کالا می‌شوند و به کاهش رضایت مشتری می‌انجامند.
• افزایش هزینه‌ها: نوسانات قیمت مواد اولیه، بالا رفتن بهای انرژی، و هزینه‌های بالای نیروی کار از جمله عواملی هستند که هزینه‌های زنجیره تأمین را افزایش داده و حاشیه سود کسب‌وکارها را تهدید می‌کنند.
• ریسک‌های محیطی و ژئوپلیتیکی: وقایعی مانند بلایای طبیعی (سیل، زلزله، خشکسالی)، بحران‌های سیاسی، تحریم‌ها یا جنگ، می‌توانند زنجیره تأمین را به‌طور کامل مختل کنند و دسترسی به منابع یا بازارها را محدود سازند.

راهکارها

• استفاده از فناوری‌های نوین
  • هوش مصنوعی (AI): با تحلیل داده‌های حجیم و الگوهای رفتاری مصرف‌کنندگان، به پیش‌بینی دقیق‌تر تقاضا کمک کرده و امکان واکنش سریع به تغییرات بازار را فراهم می‌کند.
  • اینترنت اشیاء (IoT): با اتصال حسگرها و وسایل حمل‌ونقل، امکان ردیابی لحظه‌ای کالاها، پایش شرایط محیطی و پیشگیری از خرابی‌ها فراهم می‌شود.
  • بلاک‌چین: با ایجاد دفتر کل توزیع‌شده و غیرقابل‌تغییر، شفافیت، قابلیت ردیابی و اعتماد در تبادلات مالی و اطلاعاتی میان بازیگران زنجیره تأمین افزایش می‌یابد.
• تنوع‌سازی تأمین‌کنندگان (Supplier Diversification): جایگزین کردن مدل وابسته به یک تأمین‌کننده با شبکه‌ای از چند تأمین‌کننده از مناطق مختلف، به کاهش وابستگی و افزایش انعطاف‌پذیری در زمان بحران کمک می‌کند.
• ذخیره‌سازی استراتژیک (Strategic Stockpiling): ایجاد و نگهداری انبارهای اضطراری از مواد اولیه و کالاهای کلیدی، امکان ادامه تولید در شرایط اختلال را فراهم می‌کند و از توقف عملیات جلوگیری می‌کند.

مدل ها

کسب‌وکارها با توجه به نوع محصولات، بازار هدف و شرایط عملیاتی، می‌توانند از بین مدل‌های مختلف شبکه تأمین برای بهبود کارایی تولید و مدیریت بهتر زنجیره تأمین خود انتخاب کنند. سه مدل اصلی که معمولاً در این زمینه به‌کار می‌روند عبارت‌اند از:

• مدل جریان پیوسته: این مدل برای تولید محصولاتی با ویژگی‌های ثابت و یکنواخت طراحی شده است. هدف اصلی در این مدل، پاسخ‌دهی مداوم و بی‌وقفه به تقاضا است تا از ایجاد تنگناها و کمبودها جلوگیری شود. به‌عبارت دیگر، محصولاتی که نیاز بازار برای آن‌ها نسبتاً ثابت است، بهترین گزینه برای این مدل هستند. این روش به افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های نگهداری موجودی کمک می‌کند.
• مدل زنجیره سریع: مدل زنجیره سریع مخصوص محصولاتی است که تقاضای بالایی برای دوره‌های کوتاه‌مدت یا بر اساس یک روند یا مد روز دارند. در این مدل، سرعت در بازاریابی، توزیع و فروش محصول اهمیت زیادی دارد. هدف، بهره‌برداری حداکثری از فرصت‌های کوتاه‌مدت بازار است و این مدل بیشتر در صنایعی که نوآوری و به‌روزرسانی مکرر محصولات اهمیت دارد، کاربرد دارد.
• مدل انعطاف‌پذیر: این مدل به کسب‌وکارهایی که با نوسانات شدید تقاضا روبرو هستند، اختصاص دارد. محصولاتی که در فصول خاص مانند تعطیلات یا دوره‌های اوج مصرف تقاضای بالایی دارند و در سایر مواقع بازار آن‌ها غیرقابل پیش‌بینی است، در این دسته قرار می‌گیرند. مدل انعطاف‌پذیر به تولید و توزیع این محصولات با هدف تطبیق سریع با تغییرات تقاضا کمک می‌کند تا از ایجاد انبارهای اضافی یا کمبود کالا جلوگیری شود.

مثال

زنجیره تامین عمومی

زنجیره تامین عمومی با منبع یابی و استخراج مواد خام آغاز می شود. سپس مواد خام توسط یک ارائه دهنده لجستیک به یک تامین کننده برده می شود که به عنوان عمده فروش عمل می کند. این مواد به یک تولید کننده یا احتمالاً به تولیدکنندگان مختلف منتقل می شود که آنها را پالایش کرده و به یک محصول نهایی تبدیل می کنند.

پس از آن، به توزیع‌کننده‌ای می‌رود که محصول نهایی را عمده‌فروشی می‌کند، که بعداً به یک خرده‌فروش تحویل داده می‌شود. خرده فروش محصول را در یک فروشگاه به مصرف کنندگان می فروشد. هنگامی که مصرف کننده آن را خریداری می کند، این چرخه کامل می شود، اما این تقاضا است که پس از آن به عقب باز می گردد و باعث تولید مواد خام بیشتر می شود و این چرخه ادامه می یابد.

زنجیره تامین برای یک شرکت تجارت الکترونیک

در این مثال، شرکت تجارت الکترونیک یک وب سایت راه اندازی می کند و آن وب سایت محصولات مختلفی را به فروش می رساند. هنگامی که یک مشتری برای یک محصول سفارش می دهد، سفارش محصول توسط فناوری هایی مانند سبد خرید، سیستم سفارش یا یک محصول شخص ثالث مانند Shopify پردازش می شود. سپس پردازنده‌های پرداخت وارد می‌شوند و با تراکنش‌های پرداخت سفارش سروکار دارند، که در واقع زنجیره تامین جدیدی را باز می‌کند.

پردازنده‌های پرداخت از سیستم‌های خود استفاده می‌کنند، اما در بیشتر موارد، اشخاص ثالثی مانند PayPal و Stripe استفاده می‌شوند و بانک‌ها و سایر ارائه‌دهندگان را درگیر می‌کنند. هنگامی که یک سفارش محصول ثبت می شود، انبار سفارش را دریافت می کند و از آماده بودن محصول برای تحویل اطمینان حاصل می کند. شرکت انبارداری می تواند داخلی یا ارائه دهنده تدارکات شخص ثالث باشد.

سپس سفارش از انبار به شرکت حمل و نقل می رود. بار دیگر، حمل و نقل ممکن است داخلی یا یک شرکت حمل و نقل شخص ثالث باشد. پس از ارسال، بسته درب منزل مشتری می رسد و مشتری آن را تحویل می گیرد.

انواع مدل‌های زنجیره تأمین

در پاسخ به پیچیدگی بازارها، نیازهای متفاوت مشتریان و ویژگی‌های خاص محصولات، مدل‌های متنوعی برای مدیریت زنجیره تأمین توسعه یافته‌اند. انتخاب مدل مناسب می‌تواند مزیت رقابتی سازمان را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.

در ادامه به معرفی مهم‌ترین مدل‌ها پرداخته شده است:

انتخاب مدل زنجیره تأمین باید بر اساس ترکیبی از عوامل زیر صورت گیرد:

• نوع محصول (پایدار یا زودگذر، استاندارد یا سفارشی)
• رفتار تقاضا (پیش‌بینی‌پذیر یا ناپایدار)
• موقعیت بازار (رقابتی از نظر قیمت یا ارزش افزوده بالا)
• ظرفیت تولید و منابع سازمان

در عمل، بسیاری از شرکت‌ها از ترکیب مدل‌ها استفاده می‌کنند تا بتوانند همزمان به چند نوع تقاضا پاسخ دهند. به‌عنوان مثال، یک شرکت فناوری ممکن است برای محصولات پایه از مدل کارآمد، و برای محصولات نوآورانه از مدل سریع بهره گیرد.

مدیریت زنجیره تامین

در اینجا برخی از بهترین شیوه هایی که در سیستم های مدیریت زنجیره تامین موفق دیده می شود آورده شده است:

• آنها از بهبود مستمر حمایت می کنند.
• هدف آنها افزایش سرعت است.
• آنها همکاری بین مشاغل فردی در زنجیره تامین را تشویق می کنند.
• آنها به دنبال فناوری های جدیدی هستند که فرآیندهای آنها را بهبود می بخشد.
• آنها معیارهایی دارند که به کارکنان اجازه می دهد موفقیت یا شکست هر مرحله در زنجیره تامین را اندازه گیری کنند.

آینده زنجیره تأمین

تحولات گسترده‌ای در افق زنجیره تأمین در حال شکل‌گیری است؛ روندهایی نظیر دیجیتالی‌سازی، توجه به پایداری زیست‌محیطی از طریق لجستیک سبز، و گسترش اتوماسیون با بهره‌گیری از ربات‌های انباردار، مسیر این حوزه را دگرگون کرده‌اند.

برآوردها حاکی از آن است که تا سال 2030، میزان استفاده از هوش مصنوعی در مدیریت زنجیره تأمین تا 40 درصد رشد خواهد داشت، که نشان‌دهنده نقش فزاینده فناوری‌های پیشرفته در بهینه‌سازی و هوشمندسازی این فرایند است.

علاوه بر این، استفاده از فناوری بلاک‌چین برای افزایش شفافیت و رهگیری دقیق کالاها، و به‌کارگیری اینترنت اشیاء (IoT) برای پایش لحظه‌ای وضعیت حمل‌ونقل و انبارداری، به‌عنوان دو عامل مکمل در آینده زنجیره تأمین شناخته می‌شوند. همچنین، مدل‌های زنجیره تأمین انعطاف‌پذیر و منطقه‌محور، به‌جای وابستگی صرف به زنجیره‌های جهانی، در پاسخ به بحران‌هایی مانند اختلالات ناشی از کووید-19 یا تنش‌های ژئوپلیتیک، مورد توجه روزافزون قرار گرفته‌اند.

در مجموع، آینده زنجیره تأمین، آینده‌ای هوشمند، پایدار، و مقاوم در برابر بحران‌هاست که با نوآوری و تحلیل داده‌محور هدایت می‌شود.

تفاوت لجستیک و زنجیره تأمین

مفهوم لجستیک و زنجیره تأمین اگرچه به‌صورت هم‌زمان به کار می‌روند، اما از نظر ماهیت و گستره عملکرد تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند.

لجستیک به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های زنجیره تأمین، بیشتر بر فعالیت‌های اجرایی و عملیاتی تمرکز دارد. این حوزه شامل فرآیندهایی مانند حمل‌ونقل کالا، انبارداری، بسته‌بندی، مدیریت موجودی، توزیع فیزیکی و تحویل نهایی است. هدف لجستیک، تحویل به‌موقع، مقرون‌به‌صرفه و کارآمد کالاها از مبدأ به مقصد است.

در مقابل، زنجیره تأمین (Supply Chain) مفهومی فراگیرتر و استراتژیک‌تر است. این سیستم تمامی مراحل و بازیگران در تولید و ارائه کالا یا خدمات را در بر می‌گیرد؛ از تأمین مواد اولیه و تولید، تا مدیریت ارتباط با تأمین‌کنندگان، برنامه‌ریزی تقاضا، تحلیل داده‌ها، مدیریت موجودی در سطح کلان، و بهینه‌سازی کلی جریان اطلاعات و مواد.

زنجیره تأمین، لجستیک را به‌عنوان یکی از اجزای عملیاتی خود شامل می‌شود، اما علاوه بر آن، به تصمیم‌گیری‌های بلندمدت و بین‌سازمانی نیز می‌پردازد. به عبارت دیگر، در حالی که لجستیک بیشتر “چگونه”‌ها را پاسخ می‌دهد، زنجیره تأمین به “چه چیزی، چرا و با چه استراتژی” می‌پردازد.

خلاصه تفاوت‌ها:

این تمایز مفهومی، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با نگاهی جامع‌تر به مدیریت زنجیره تأمین، مزیت رقابتی پایدارتری ایجاد کنند.

تفاوت زنجیره تأمین و زنجیره ارزش

در حوزه مدیریت کسب‌وکار، مفاهیم «زنجیره تأمین» و «زنجیره ارزش» اگرچه در ظاهر مشابه‌اند، اما از نظر هدف، دامنه و نقش استراتژیک تفاوت‌های اساسی دارند. شناخت دقیق این تفاوت‌ها، به مدیران و طراحان سیستم‌های تولید و توزیع کمک می‌کند تا استراتژی‌های مؤثرتری را طراحی و اجرا کنند.

زنجیره ارزش (Value Chain)

مفهومی است که نخستین بار توسط مایکل پورتر در سال 1985 معرفی شد. این چارچوب بر فعالیت‌های درون‌سازمانی تمرکز دارد که منجر به ایجاد ارزش افزوده برای مشتری می‌شوند.

• هدف: افزایش ارزش نهایی محصول یا خدمت از طریق بهینه‌سازی فرآیندهای داخلی
• دامنه: محدود به درون سازمان
• مؤلفه‌ها: فعالیت‌های اصلی مانند تولید، بازاریابی، خدمات پس از فروش + فعالیت‌های پشتیبانی مانند منابع انسانی، فناوری اطلاعات و زیرساخت‌ها
• رویکرد: تحلیلی – تمرکز بر رقابت‌پذیری داخلی و بهینه‌سازی عملکرد

مثال: در یک شرکت تولیدی، تحلیل زنجیره ارزش به بررسی این می‌پردازد که چگونه طراحی محصول، بازاریابی یا خدمات پس از فروش می‌توانند ارزش بیشتری برای مشتری ایجاد کنند.

زنجیره تأمین (Supply Chain)

مدلی جامع‌تر و فراگیرتر است که از مرزهای سازمان فراتر می‌رود و به همکاری و هماهنگی میان تأمین‌کنندگان، تولیدکنندگان، انبارها، توزیع‌کنندگان و مشتریان می‌پردازد.

• هدف: تضمین جریان مؤثر و کارآمد کالا، اطلاعات و سرمایه در طول زنجیره
• دامنه: بین سازمانی (از تأمین‌کننده مواد اولیه تا مصرف‌کننده نهایی)
• مؤلفه‌ها: تأمین مواد، لجستیک، تولید، حمل‌ونقل، فروش و خدمات
• رویکرد: سیستمی – تمرکز بر یکپارچگی و هم‌افزایی میان بازیگران مختلف

مثال: یک زنجیره تأمین برای تولید لپ‌تاپ، شامل تولیدکنندگان چیپ‌ست، مونتاژکنندگان، حمل‌ونقل بین‌المللی، مراکز توزیع و خرده‌فروشان است که همگی باید به‌طور هماهنگ فعالیت کنند.

نتیجه گیری

زنجیره تأمین صرفاً یک فرایند اجرایی نیست، بلکه نقش یک استراتژی حیاتی و رقابتی را در موفقیت سازمان‌ها ایفا می‌کند. با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و رویکردی فعال در مدیریت ریسک، شرکت‌ها قادر خواهند بود در برابر بحران‌هایی مانند پاندمی‌ها یا تحولات اقلیمی ایستادگی کنند. شناخت ژرف و دقیق از سازوکار زنجیره تأمین، رمز دستیابی به بهره‌وری بالا و تأمین رضایت مشتری در فضای متغیر و پیچیده کسب‌وکارهای امروزی است.

سوالات متداول