شاخص سهولت انجام کسبوکار: تحلیل عمیق و دادههای کامل برای تحلیل اقتصادی
شاخص سهولت انجام کسبوکار (Ease of Doing Business): راهنمای جامع، تحلیل عمیق و دادههای کامل برای تحلیل اقتصادی
در دنیای پیچیده اقتصاد جهانی، جایی که رقابت برای جذب سرمایهگذاری و تسهیل فعالیتهای تجاری به اوج خود رسیده، شاخص سهولت انجام کسبوکار (Ease of Doing Business) به عنوان یکی از معتبرترین معیارهای بینالمللی برای ارزیابی محیط کسبوکار کشورها شناخته میشود. این شاخص نه تنها ابزاری برای مقایسه کشورها است، بلکه چراغی برای سیاستگذاران، سرمایهگذاران و محققان به منظور شناسایی نقاط قوت و ضعف سیستمهای اقتصادی فراهم میکند.
در این مطلب جامع، به بررسی تاریخچه، روششناسی، مؤلفهها، وضعیت ایران، اهمیت جهانی و کاربردهای عملی این شاخص میپردازیم. همچنین، در انتها، دسترسی به دادههای کامل و بهروز این شاخص از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۴ را به صورت رایگان و در قالب فایل اکسل آماده تحلیل ارائه میدهیم.
دادههای کامل و بهروز این شاخص از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۴ را به صورت رایگان
دادههای کامل شاخص سهولت انجام کسبوکار (اکسل)
دادههای کامل شاخص سهولت انجام کسبوکار (پی دی اف)
تاریخچه و طراحی شاخص سهولت انجام کسبوکار
شاخص سهولت انجام کسبوکار برای اولین بار توسط اقتصاددان بلغاری-آمریکایی سیمئون جانکوف (Simeon Djankov) طراحی شد. جانکوف، که در آن زمان در بانک جهانی فعالیت میکرد، ایدهای نوآورانه برای اندازهگیری هزینهها و پیچیدگیهای مقرراتی در راهاندازی و اداره کسبوکارها ارائه داد. این شاخص از سال ۲۰۰۳ به صورت آزمایشی آغاز شد و از سال ۲۰۰۵ به طور رسمی در گزارشهای سالانه بانک جهانی تحت عنوان Doing Business Report منتشر گردید.
بانک جهانی این شاخص را بر اساس دادههای جمعآوریشده از هزاران کارشناس حقوقی، حسابداران، مهندسان و صاحبان کسبوکار در ۱۹۰ کشور جهان محاسبه میکند. هدف اصلی، ایجاد یک رتبهبندی شفاف و قابل مقایسه است که نشان دهد در کدام کشورها راهاندازی یک شرکت کوچک یا متوسط چقدر زمان، هزینه و مراحل اداری نیاز دارد. متأسفانه، در سال ۲۰۲۱، بانک جهانی به دلیل نگرانیهایی در مورد دقت دادهها (مانند دستکاری احتمالی در برخی گزارشها)، انتشار رسمی این شاخص را متوقف کرد. با این حال، دادههای بهروزشده و جایگزین توسط نهادهای مستقل و محققان تا سال ۲۰۲۴ ادامه یافته و همچنان ارزش تحلیلی بالایی دارند.
این شاخص بر پایه فرضیهای ساده اما قدرتمند استوار است: مقررات سادهتر و کارآمدتر منجر به رشد اقتصادی بیشتر، ایجاد شغل و جذب سرمایه خارجی میشود. مطالعات متعدد، از جمله تحقیقات جانکوف و همکارانش، نشان میدهند که کشورهایی با رتبه بهتر در این شاخص، نرخ رشد GDP بالاتری دارند.
روششناسی محاسبه شاخص: ۱۰ مؤلفه کلیدی
شاخص سهولت انجام کسبوکار بر اساس ۱۰ مؤلفه اصلی محاسبه میشود که هر کدام جنبهای از چرخه حیات یک کسبوکار را پوشش میدهد – از تولد تا مرگ شرکت. هر مؤلفه با امتیاز ۰ تا ۱۰۰ ارزیابی میشود (۱۰۰ بهترین عملکرد) و رتبه کلی کشور بر اساس میانگین وزنی این امتیازها تعیین میگردد. رتبه ۱ بهترین و رتبه ۱۹۰ بدترین است.
در ادامه، هر مؤلفه را به تفصیل بررسی میکنیم:
- شروع یک کسبوکار (Starting a Business)
- اندازهگیری تعداد مراحل، زمان و هزینه لازم برای ثبت رسمی یک شرکت خصوصی با مسئولیت محدود.
- مثال: در نیوزیلند (رتبه ۱ در بسیاری از سالها)، این فرآیند تنها ۱ روز و آنلاین است؛ در مقابل، در برخی کشورهای آفریقایی ممکن است ماهها طول بکشد.
- گرفتن مجوز ساختوساز (Dealing with Construction Permits)
- ارزیابی مراحل اداری برای ساخت یک انبار استاندارد، شامل اخذ مجوزها از شهرداری و نهادهای مرتبط.
- تمرکز بر کاهش بوروکراسی و فساد در بخش ساختمانی.
- دسترسی به برق (Getting Electricity)
- زمان، هزینه و مراحل اتصال به شبکه برق برای یک انبار تجاری.
- کشورهای پیشرفته مانند کره جنوبی با شبکههای هوشمند، امتیاز بالایی میگیرند.
- ثبت مالکیت (Registering Property)
- فرآیند انتقال مالکیت زمین یا ساختمان، شامل هزینههای حقوقی و اداری.
- گرجستان با اصلاحات دیجیتال، یکی از leaders این حوزه است.
- دریافت اعتبار (Getting Credit)
- دسترسی به وامهای بانکی، امتیازدهی اعتباری و قوانین ورشکستگی.
- شامل زیرشاخصهایی مانند پوشش اعتباری و عمق اطلاعات اعتباری.
- حمایت از سرمایهگذاران خرد (Protecting Minority Investors)
- حقوق سهامداران کوچک در برابر سوءاستفاده مدیران، شفافیت معاملات و مسئولیت مدیران.
- پرداخت مالیات (Paying Taxes)
- تعداد پرداختها، زمان صرفشده و نرخ کلی مالیات بر سود شرکتها.
- تجارت بینالمللی (Trading Across Borders)
- هزینه و زمان صادرات/واردات یک کانتینر استاندارد، شامل گمرک و اسناد.
- اجرای قراردادها (Enforcing Contracts)
- زمان و هزینه حل اختلافات تجاری از طریق دادگاهها.
- فرآیند انحلال و خروج از بازار (Resolving Insolvency)
- زمان، هزینه و نرخ بازیافت بدهی در فرآیند ورشکستگی.
این مؤلفهها بر اساس سناریوی فرضی یک شرکت محلی (معمولاً در بزرگترین شهر کشور) محاسبه میشوند و دادهها سالانه بهروزرسانی میگردند.
وضعیت ایران در شاخص سهولت انجام کسبوکار: روند تاریخی و تحلیل
ایران از سال ۲۰۰۶ وارد رتبهبندی رسمی شد و رتبه اولیه آن ۱۱۳ بود. تا سال ۲۰۱۵، پیشرفت چشمگیری نداشت و رتبهای بین ۱۲۰ تا ۱۵۲ نوسان داشت. دلایل اصلی:
- مشکلات دادهای: عدم همکاری کامل نهادهای ایرانی با بانک جهانی و دادههای ناقص.
- واقعیتهای اقتصادی: تحریمها، تورم بالا، بوروکراسی پیچیده در تولید و صادرات.
از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷، با اجرای برنامههای اصلاحی (مانند پنجره واحد تجارت و کاهش مراحل ثبت شرکت)، ایران جهش ۳۰ رتبهای داشت و به رتبه ۱۲۰ رسید. اما این روند در سالهای بعدی متوقف شد:
- سال ۲۰۱۸: رتبه ۱۲۴ (افت به دلیل پیشرفت رقبا مانند امارات و ترکیه).
- سال ۲۰۱۹: رتبه ۱۲۷.
- سال ۲۰۲۰ (آخرین گزارش رسمی): امتیاز ۵۸.۵ از ۱۰۰، رتبه ۱۲۷ (بهبود جزئی از ۱۲۸).
تحلیل جزئی مؤلفهها در ایران (سال ۲۰۲۰):
| مؤلفه | امتیاز (از ۱۰۰) | رتبه جهانی | تغییر نسبت به سال قبل |
|---|---|---|---|
| شروع کسبوکار | ۸۲.۱ | ۸۵ | بهبود (کاهش مراحل به ۸) |
| مجوز ساختوساز | ۶۲.۳ | ۹۲ | رشد قابل توجه |
| دسترسی به برق | ۷۸.۴ | ۱۰۲ | امتیاز بهتر، اما رتبه پایینتر به دلیل رقابت |
| ثبت مالکیت | ۵۵.۶ | ۸۷ | متوسط |
| دریافت اعتبار | ۴۵ | ۱۱۵ | ضعیف (مشکلات بانکی) |
| حمایت از سرمایهگذاران خرد | ۴۰ | ۱۱۵ | جهش ۴۵ رتبهای با تغییر روش بانک جهانی |
| پرداخت مالیات | ۶۸.۲ | ۹۸ | متوسط |
| تجارت بینالمللی | ۵۸.۹ | ۱۲۳ | چالشهای گمرکی |
| اجرای قراردادها | ۵۴.۱ | ۸۹ | کندی دادگاهها |
| انحلال کسبوکار | ۳۸.۷ | ۱۳۲ | ضعیفترین حوزه |
پس از ۲۰۲۱، دادههای غیررسمی (از منابع مانند Heritage Foundation یا محققان مستقل) نشاندهنده رتبه تقریبی ۱۳۰-۱۴۰ برای ایران تا ۲۰۲۴ است، با تمرکز بر چالشهای تحریم و تورم.
اهمیت جهانی شاخص: چرا کشورها برای بهبود آن رقابت میکنند؟
در عصر جهانیسازی، سرمایهگذاری مستقیم خارجی (FDI) به سمت کشورهایی جریان مییابد که ریسک کمتری داشته باشند. شاخص Doing Business مانند یک کارت امتیاز عمل میکند:
- جذب سرمایه: سنگاپور، دانمارک و هنگکنگ با رتبههای برتر، میلیاردها دلار FDI جذب میکنند.
- رشد اقتصادی: مطالعه بانک جهانی نشان میدهد هر ۱۰ رتبه بهبود، ۰.۵% رشد GDP اضافی ایجاد میکند.
- مهاجرت کسبوکارها: شرکتهای ایرانی گاهی به ترکیه یا امارات نقل مکان میکنند به دلیل سهولت بیشتر.
- اصلاحات سیاستی: کشورهایی مانند رواندا (از رتبه ۱۵۰ به ۳۸) با اصلاحات دیجیتال، الگویی موفق شدند.
برای دانشجویان اقتصاد، این شاخص فرصتی برای تحلیل ارتباط مقررات و رشد است: چگونه کاهش مراحل اداری میتواند بهرهوری را افزایش دهد؟
کاربردهای عملی دادهها: از پژوهش تا تصمیمگیری
دادههای این شاخص برای گروههای متنوعی مفید است:
- محققان و دانشجویان: تحلیل روندها با ابزارهایی مانند Regression یا Panel Data.
- سرمایهگذاران: مقایسه ایران با رقبا (مثل ترکیه رتبه ۳۳ در ۲۰۲۰).
- سیاستگذاران: شناسایی گلوگاهها (مانند انحلال کسبوکار در ایران) و تدوین قوانین جدید.
حتی پس از توقف رسمی، این دادهها منبع معتبر برای مدلسازی اقتصادی باقی ماندهاند.
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.