تجارت جهانی تسلیحات

تجارت جهانی تسلیحات به دادوستد بین‌المللی انواع سلاح‌ها و تجهیزات نظامی گفته می‌شود که میان دولت‌ها، شرکت‌ها و گاه گروه‌های غیردولتی انجام می‌گیرد. این تجارت یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین بخش‌های اقتصاد سیاسی جهان است که از نظر اقتصادی سودآور، از نظر سیاسی حساس و از نظر اخلاقی مناقشه‌برانگیز به شمار می‌آید.

در حالی‌ که تجارت کالاهای غیرنظامی تابع قوانین تجاری مشخص و اغلب شفاف است، تجارت تسلیحات به‌دلیل ماهیت استراتژیک، اغلب در بستری پنهان، پیچیده و سیاسی صورت می‌گیرد. تجارت تسلیحات به‌ویژه در دوران معاصر، نه تنها برای تأمین امنیت کشورها، بلکه برای پیشبرد منافع ژئوپلیتیکی، رقابت‌های منطقه‌ای و ایجاد نفوذ سیاسی نیز استفاده می‌شود.

تجارت جهانی تسلیحات یکی از پیچیده‌ترین، پنهان‌ترین و در عین حال سودآورترین بخش‌های اقتصاد سیاسی جهان است. برخلاف بسیاری از حوزه‌های تجاری که تحت قوانین سخت‌گیرانه بین‌المللی اداره می‌شوند، صادرات و واردات سلاح اغلب در بستری از روابط دیپلماتیک، منافع امنیتی و رقابت‌های ژئوپلیتیکی شکل می‌گیرد. این تجارت نه تنها جنبه مالی دارد، بلکه به ابزاری برای اعمال نفوذ و پیشبرد منافع استراتژیک کشورها نیز تبدیل شده است.

بر اساس داده‌های مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI)، در دهه گذشته حجم تجارت جهانی تسلیحات افزایش قابل توجهی داشته و کشورهای معدودی بیشترین سهم از این بازار را در اختیار دارند.

تجارت تسلیحات شامل تولید، فروش و انتقال سلاح‌های متعارف (مانند جنگنده‌ها، تانک‌ها، موشک‌ها، سلاح‌های سبک و مهمات) و فناوری‌های نظامی است. این تجارت نه تنها به تأمین نیازهای دفاعی کشورها کمک می‌کند، بلکه به عنوان ابزاری برای نفوذ سیاسی، تقویت اتحادهای استراتژیک و کسب درآمدهای کلان عمل می‌کند.

بر اساس گزارش انستیتوی بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI)، تجارت جهانی تسلیحات در دوره ۲۰۱۹-۲۰۲۳ به بالاترین سطح خود از زمان جنگ سرد رسیده است، که نشان‌دهنده افزایش تقاضا و رقابت در این بازار است.

سودآوری این صنعت به دلیل انحصاری بودن فناوری‌های پیشرفته، حاشیه سود بالا و قراردادهای بلندمدت دولتی است. با این حال، این تجارت با انتقادات گسترده‌ای نیز مواجه است، زیرا تسلیحات فروخته‌شده اغلب در درگیری‌های مسلحانه، نقض حقوق بشر و بی‌ثباتی منطقه‌ای استفاده می‌شوند.

ابعاد تجارت جهانی تسلیحات

تجارت تسلیحات شامل انواع مختلفی از کالاها و خدمات است: از اسلحه‌های سبک و مهمات گرفته تا هواپیماهای جنگنده، سامانه‌های پدافند موشکی، ناوهای جنگی، موشک‌های دوربرد و همچنین خدمات فنی و آموزشی نظامی. حجم دقیق این بازار به‌دلیل ماهیت محرمانه بسیاری از قراردادها مشخص نیست، اما تخمین زده می‌شود ارزش آن سالانه بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیارد دلار باشد.

به‌طور دقیق، تجارت جهانی تسلیحات شامل خرید، فروش، اهداء، اجاره یا انتقال انواع تجهیزات نظامی میان کشورها، شرکت‌ها و بازیگران فراملی است. این تجهیزات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• سلاح‌های سبک و نیمه‌سنگین (تفنگ، مسلسل، نارنجک‌انداز و غیره)
• تانک‌ها و خودروهای زرهی
• جنگنده‌ها و بالگردهای نظامی
• سامانه‌های پدافند هوایی و موشکی
• زیردریایی‌ها و ناوهای جنگی
• تجهیزات راداری، مخابراتی، ناوبری نظامی
• موشک‌های برد کوتاه، متوسط و بلند
• فناوری‌های فضایی-نظامی
• خدمات آموزشی، تعمیراتی، و پشتیبانی فنی نظامی

تجارت تسلیحات می‌تواند از طریق فروش مستقیم بین دولت‌ها (Government to Government) یا از طریق شرکت‌های خصوصی با مجوز دولت انجام گیرد.

عوامل محرک تجارت تسلیحات

چندین عامل کلیدی تجارت جهانی تسلیحات را هدایت می‌کنند:

تنش‌های ژئوپلیتیکی

• جنگ اوکراین: از سال ۲۰۲۲، میلیاردها دلار تسلیحات به اوکراین سرازیر شده است، که سود کلانی برای شرکت‌های آمریکایی و اروپایی به همراه داشته است.
• تنش‌های خاورمیانه: درگیری‌های یمن، سوریه و تنش‌های ایران-عربستان، تقاضا برای تسلیحات را افزایش داده است.
• رقابت در آسیا: تنش‌ها در دریای چین جنوبی و تایوان، کشورهای منطقه را به خرید تسلیحات واداشته است.

افزایش بودجه‌های نظامی

• کشورهای ناتو متعهد شده‌اند بیش از ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به دفاع اختصاص دهند، که منجر به افزایش تقاضا برای تسلیحات شده است.
• کشورهای خاورمیانه و آسیا نیز بودجه‌های نظامی خود را به طور قابل توجهی افزایش داده‌اند.

پیشرفت‌های فناوری

• توسعه فناوری‌های جدید مانند پهپادهای رزمی، تسلیحات سایبری و هوش مصنوعی، بازار تسلیحات را متنوع‌تر کرده است.
• کشورهایی مانند اسرائیل و چین در این حوزه‌ها پیشرو هستند.

انحصار بازار

• تولید تسلیحات پیشرفته در دست تعداد محدودی از کشورها (آمریکا، روسیه، فرانسه) است، که به آنها امکان تعیین قیمت‌های بالا را می‌دهد.

بازیگران اصلی تجارت تسلیحات

۱. دولت‌ها

بزرگ‌ترین صادرکنندگان سلاح در سطح جهانی، دولت‌هایی هستند که توانایی تولید پیشرفته نظامی دارند. دولت‌ها هم خریدار و هم فروشنده سلاح هستند و معمولاً تصمیم‌گیری در خصوص مجوزهای صادراتی تحت نظر وزارت دفاع، امور خارجه یا آژانس‌های نظارتی صورت می‌گیرد.

۲. شرکت‌های تسلیحاتی

شرکت‌هایی مانند:

• Lockheed Martin (آمریکا)
• Raytheon Technologies (آمریکا)
• BAE Systems (بریتانیا)
• Dassault Aviation (فرانسه)
• Almaz-Antey (روسیه)

در خط مقدم تولید و فروش تسلیحات قرار دارند. این شرکت‌ها با حمایت و تأیید دولت‌ها فعالیت می‌کنند و اغلب نقش کلیدی در سیاست‌گذاری دفاعی نیز دارند.

۳. واسطه‌ها و دلالان

در بسیاری از معاملات تسلیحاتی، واسطه‌ها نقش دارند که فرآیند مذاکره، انتقال پول، مجوزها و تحویل سلاح را مدیریت می‌کنند. این بخش از تجارت، محل بروز فساد و تخلف‌های جدی است.

۴. نهادهای بین‌المللی و نظارتی

نهادهایی مانند سازمان ملل متحد، پیمان تجارت اسلحه (ATT) و مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI) نقش مهمی در گردآوری داده‌ها، گزارش‌دهی و گاه تنظیم مقررات بازی می‌کنند.

شرکت‌های بزرگ تسلیحاتی: غول‌های این صنعت

شرکت‌های تسلیحاتی نقش کلیدی در سودآوری این صنعت دارند. بر اساس گزارش SIPRI برای سال ۲۰۱۸، ۱۰۰ شرکت برتر تسلیحاتی جهان درآمدی بالغ بر ۴۲۰ میلیارد دلار کسب کردند. برخی از مهم‌ترین شرکت‌ها عبارتند از:

• لاکهید مارتین (آمریکا): با فروش جنگنده‌های F-۳۵، بزرگ‌ترین شرکت تسلیحاتی جهان است.
• بوئینگ (آمریکا): با فروش بیش از ۲۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸، در رتبه دوم قرار دارد.
• ریتون، نورثروپ گرومن و جنرال داینامیکس (آمریکا): این شرکت‌ها در تولید موشک‌ها، پهپادها و تجهیزات نظامی تخصص دارند.
• BAE Systems (انگلیس): بزرگ‌ترین شرکت تسلیحاتی اروپا با قراردادهای گسترده در خاورمیانه.
• ایرباس (اروپا): در کنار تولید هواپیماهای تجاری، در بخش تسلیحات نیز فعال است.
• راشن (فرانسه): تولیدکننده جنگنده‌های رافال و موشک‌های پیشرفته.

این شرکت‌ها نه تنها از فروش مستقیم تسلیحات سود می‌برند، بلکه از خدمات پس از فروش، آموزش نظامی و قراردادهای نگهداری نیز درآمد کسب می‌کنند.

کشورهای اصلی صادرکننده سلاح

بر اساس داده‌های SIPRI در سال‌های اخیر، پنج کشور اول صادرکننده سلاح در جهان عبارتند از:

ایالات متحده آمریکا

• سهم بازار: ۴۲ درصد از کل صادرات تسلیحات جهانی

• درآمد سالانه: فروش تسلیحات آمریکا در سال ۲۰۲۲ به ۵۱.۹ میلیارد دلار رسید، که نسبت به سال ۲۰۲۱ (۳۵.۸ میلیارد دلار) افزایش چشمگیری داشت.

• مشتریان اصلی: خاورمیانه (عربستان سعودی، امارات، قطر)، اروپا (آلمان، لهستان، اوکراین) و آسیا (ژاپن، کره جنوبی، استرالیا)

• محصولات کلیدی: جنگنده‌های F-۳۵، موشک‌های کروز، سامانه‌های پدافند هوایی پاتریوت، تانک‌های M۱ آبرامز

• چرا سودآور؟: آمریکا با تکیه بر فناوری پیشرفته، شبکه گسترده اتحادهای نظامی (مانند ناتو) و قراردادهای بلندمدت، بازار تسلیحات را در سلطه خود دارد. شرکت‌های بزرگی مانند لاکهید مارتین، بوئینگ و ریتون در سال ۲۰۱۸ بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار درآمد از فروش تسلیحات کسب کردند. همچنین، بحران‌هایی مانند جنگ اوکراین و تنش‌های آسیایی (مانند تایوان) تقاضا برای تسلیحات آمریکایی را افزایش داده است.

فرانسه

• سهم بازار: ۱۱ درصد

• مشتریان اصلی: مصر، هند، قطر، امارات

• محصولات کلیدی: جنگنده‌های رافال، کشتی‌های جنگی میسترال، موشک‌های هدایت‌شونده

• چرا سودآور؟: فرانسه با افزایش ۴۷ درصدی صادرات تسلیحات در دوره ۲۰۱۹-۲۰۲۳، به ویژه در فروش جنگنده‌های رافال به کشورهای خاورمیانه و آسیا، موفقیت چشمگیری داشته است. این کشور از تقاضای جهانی برای تنوع‌بخشی به تأمین‌کنندگان تسلیحات (به جای وابستگی به آمریکا یا روسیه) بهره برده است.

 روسیه

• سهم بازار: ۱۶ درصد (کاهش قابل توجه به دلیل جنگ اوکراین)

• مشتریان اصلی: هند، چین، ویتنام، الجزایر

• محصولات کلیدی: سامانه‌های پدافند هوایی S-۴۰۰، جنگنده‌های سوخو، تانک‌های T-۹۰

• چرا سودآور؟: روسیه پیش از جنگ اوکراین دومین صادرکننده بزرگ تسلیحات بود، اما تحریم‌ها و تمرکز بر نیازهای داخلی، صادرات آن را کاهش داده است. با این حال، قراردادهای بلندمدت با کشورهایی مانند هند و فروش تسلیحات با قیمت رقابتی همچنان سودآور است.

چین

• سهم بازار: ۵.۸ درصد

• مشتریان اصلی: پاکستان، بنگلادش، آفریقای جنوبی

• محصولات کلیدی: پهپادهای رزمی، موشک‌های بالستیک، ناوهای جنگی

• چرا سودآور؟: چین با ارائه تسلیحات ارزان‌قیمت و بدون شروط سیاسی، بازار کشورهای در حال توسعه را هدف قرار داده است. این کشور همچنین در حال گسترش نفوذ خود در آفریقا و آسیای جنوب شرقی است.

آلمان

• سهم بازار: ۵.۶ درصد

• مشتریان اصلی: کره جنوبی، نروژ، مصر

• محصولات کلیدی: زیردریایی‌های کلاس ۲۱۲، تانک‌های لئوپارد، سامانه‌های راداری

• چرا سودآور؟: آلمان با وجود کاهش ۱۴ درصدی صادرات در دوره اخیر، همچنان به دلیل کیفیت بالای محصولاتش و تقاضای کشورهای اروپایی و آسیایی، سود قابل توجهی کسب می‌کند.

سایر صادرکنندگان قابل توجه

• انگلیس: با صادرات ۱۶ درصد از کل تسلیحات جهانی در سال ۲۰۱۹، دومین صادرکننده بزرگ در دهه گذشته بوده است. قراردادهای ۸۶ میلیارد پوندی با کشورهای خاورمیانه (به ویژه عربستان سعودی) سود کلانی برای این کشور به همراه داشته است.

• ایتالیا: با رشد ۸۶ درصدی صادرات در دوره ۲۰۱۹-۲۰۲۳، به ویژه در فروش تجهیزات دریایی و هوایی به خاورمیانه و آسیا، جایگاه خود را تقویت کرده است.

• اسرائیل: صنایع تسلیحاتی اسرائیل در سال ۲۰۱۸ رشد چشمگیری داشته و با فروش سیستم‌های دفاع موشکی، پهپادها و فناوری‌های سایبری به کشورهای مختلف، سود کلانی کسب کرده است.

کشورهای واردکننده اصلی تسلیحات

واردات تسلیحات به شدت تحت تأثیر تنش‌های منطقه‌ای، رقابت‌های ژئوپلیتیکی و نیازهای دفاعی است. بر اساس گزارش SIPRI، کشورهای زیر بزرگ‌ترین واردکنندگان تسلیحات در دوره ۲۰۱۹-۲۰۲۳ بوده‌اند:

خاورمیانه

• عربستان سعودی: با افزایش ۲۱۲ درصدی واردات تسلیحات در دهه گذشته، دومین واردکننده بزرگ جهان است. قراردادهای چند میلیارد دلاری با آمریکا، انگلیس و فرانسه، این کشور را به بازار کلیدی تسلیحات تبدیل کرده است.

• امارات متحده عربی: امارات با قراردادهای ۶.۳ میلیارد دلاری در نمایشگاه IDEX ۲۰۲۳ و خرید بالگردهای شینوک از آمریکا، یکی از بزرگ‌ترین خریداران منطقه است.

• قطر: این کشور با خرید جنگنده‌های F-۱۵ و یوروفایتر، سرمایه‌گذاری سنگینی در تسلیحات انجام داده است.

آسیا

• هند: بزرگ‌ترین واردکننده تسلیحات جهان با افزایش ۴۳ درصدی واردات در دوره ۲۰۱۲-۲۰۱۶. هند تسلیحات را از روسیه، آمریکا و فرانسه خریداری می‌کند.

• ویتنام: با جهش از رتبه ۲۹ به ۱۰ در واردات تسلیحات، به دلیل تنش‌ها در دریای چین جنوبی، خریدهای خود را افزایش داده است.

• چین و پاکستان: هر دو کشور به دلیل رقابت‌های منطقه‌ای، سرمایه‌گذاری سنگینی در تسلیحات انجام می‌دهند.

 اروپا

• اوکراین: به دلیل جنگ با روسیه، ۲۳ درصد از واردات تسلیحات اروپا را در دوره ۲۰۱۹-۲۰۲۳ به خود اختصاص داده است.

• بریتانیا و هلند: این کشورها به ترتیب ۱۱ و ۹ درصد از واردات تسلیحات اروپا را تشکیل می‌دهند.

آفریقا

• نیجریه، سودان و اتیوپی: این کشورها به دلیل درگیری‌های داخلی و تهدیدات تروریستی، خریدهای تسلیحاتی خود را افزایش داده‌اند.

چرا کشورها در این تجارت سود می‌برند؟

تجارت جهانی تسلیحات یکی از پرسودترین و پیچیده‌ترین بخش‌های اقتصاد سیاسی بین‌المللی است. برخلاف تصور رایج که تجارت سلاح را صرفاً به‌عنوان منبعی برای درآمدزایی مالی در نظر می‌گیرد، واقعیت این است که منافع کشورها در این حوزه، بسیار فراتر از سود مالی مستقیم است. کشورهایی که در صنعت تولید و صادرات تسلیحات فعال هستند، از این تجارت در ابعاد اقتصادی، سیاسی، راهبردی و فناورانه بهره‌مند می‌شوند.

در ادامه، مهم‌ترین دلایلی که نشان می‌دهند چرا کشورها از این تجارت سود می‌برند را به‌صورت تفصیلی بررسی می‌کنیم:

۱. سود اقتصادی و صنعتی

صنعت نظامی در کشورهای صادرکننده، یکی از بخش‌های کلیدی اقتصاد ملی به شمار می‌رود. این صنعت نه‌تنها با درآمدهای کلان حاصل از صادرات، باعث رشد تولید ناخالص داخلی می‌شود، بلکه هزاران فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم نیز ایجاد می‌کند.

• شرکت‌هایی مانند Lockheed Martin و Raytheon در آمریکا، BAE Systems در بریتانیا، Dassault Aviation در فرانسه و Almaz-Antey در روسیه از جمله بزرگ‌ترین تولیدکنندگان تسلیحات در جهان هستند که سالانه میلیاردها دلار فروش دارند.
• صادرات تسلیحات برای این شرکت‌ها و به‌تبع آن برای اقتصاد ملی کشور میزبان، منبع مهمی از ارزآوری و مزیت رقابتی در بازارهای جهانی است.
• دولت‌ها از طریق دریافت مالیات، تعرفه و کارمزدهای صدور مجوز، درآمدهای پایداری از این صنعت به‌دست می‌آورند.
• صنایع وابسته به تولید سلاح مانند الکترونیک پیشرفته، صنایع هوایی، فلزات سنگین و نرم‌افزارهای دفاعی نیز از رونق این بخش بهره‌مند می‌شوند.

۲. افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی و قدرت نرم

کشورها از صادرات سلاح نه فقط برای تأمین مالی، بلکه برای افزایش نفوذ منطقه‌ای و جهانی خود بهره می‌گیرند. صادرات سلاح اغلب با اهداف سیاسی و امنیتی همراه است:

• کشور صادرکننده از طریق فروش سلاح، روابط استراتژیک بلندمدتی با کشور خریدار برقرار می‌کند. این روابط معمولاً در قالب توافق‌های نظامی، همکاری‌های اطلاعاتی و تعهدات سیاسی گسترش می‌یابند.
• به‌عنوان مثال، ایالات متحده از فروش گسترده تسلیحات به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس برای تقویت متحدان خود در برابر ایران و حفظ حضور نظامی خود در منطقه استفاده می‌کند.
• فرانسه و روسیه نیز با صادرات سلاح به آفریقا و خاورمیانه، نفوذ ژئوپلیتیکی خود را تثبیت کرده‌اند.
• صادرات تسلیحات به‌نوعی تبدیل به ابزاری برای دیپلماسی نظامی شده است؛ کشوری که سلاح تأمین می‌کند، در تصمیمات کلان سیاست خارجی کشور خریدار تأثیرگذار می‌شود.

۳. ایجاد وابستگی فنی و نظامی

تسلیحات نظامی، به‌ویژه در عصر مدرن، بسیار پیچیده و تخصصی هستند. کشورهایی که این تجهیزات را خریداری می‌کنند، برای بهره‌برداری، تعمیر، نگهداری، آموزش نیروها و ارتقاء سیستم‌ها، نیازمند پشتیبانی فنی کشور صادرکننده‌اند.

• این وابستگی بلندمدت، قدرت چانه‌زنی کشور صادرکننده را در برابر کشور خریدار افزایش می‌دهد.
• گاه دیده می‌شود که کشور صادرکننده، با استفاده از اهرم قطع خدمات پشتیبانی، فشار سیاسی بر خریدار وارد می‌کند یا حتی در مواقع حساس، ارسال قطعات یا به‌روزرسانی سامانه‌ها را مشروط به همکاری سیاسی یا امنیتی می‌سازد.
• در عمل، این وابستگی می‌تواند منجر به وابستگی استراتژیک و حتی سیاسی شود که موازنه قوا را در مناطق مختلف جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد.

۴. صادرات فناوری‌های دوگانه (نظامی – غیرنظامی)

بسیاری از فناوری‌هایی که در صنایع نظامی توسعه می‌یابند، کاربرد دوگانه دارند؛ یعنی می‌توان از آن‌ها در صنایع غیرنظامی نیز استفاده کرد. کشورهایی که تسلیحات صادر می‌کنند، در واقع فناوری‌های پیشرفته‌ای را نیز به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند:

• فناوری‌های مربوط به هوافضا، ارتباطات، رادار، هوش مصنوعی و پهپاد که ابتدا در کاربردهای نظامی توسعه یافته‌اند، به‌تدریج به صنایع غیرنظامی نیز راه پیدا می‌کنند.
• کشور صادرکننده با فروش این فناوری‌ها، می‌تواند بازارهای صنعتی جدیدی را فتح کند و صنایع داخلی کشور مقصد را به خود وابسته نماید.
• این رویکرد نه‌تنها سود اقتصادی دارد، بلکه نوعی نفوذ فناورانه نیز محسوب می‌شود که در بلندمدت قدرت رقابت علمی و صنعتی کشور صادرکننده را افزایش می‌دهد.

۵. تقویت صنایع استراتژیک و نوآوری دفاعی

کشورهایی که در تجارت تسلیحات فعال‌اند، معمولاً در سطح جهانی در لبه فناوری دفاعی نیز قرار دارند. سرمایه‌گذاری گسترده در این حوزه، منجر به توسعه مستمر فناوری‌های نو می‌شود:

• بسیاری از نوآوری‌های دفاعی، از جمله سامانه‌های دفاع ضدموشکی، پهپادهای تهاجمی، جنگ سایبری، و فناوری‌های بقاء در میدان جنگ، در بستر رقابت تجاری شکل گرفته‌اند.
• دولت‌ها برای حفظ سهم خود در بازار تسلیحات، مجبور به ارتقاء مداوم محصولات نظامی خود هستند و این مسأله موجب تحول در سطح دانش و فناوری ملی می‌شود.

تأثیرات تجارت تسلیحات

تأثیرات اقتصادی

• سود کلان: حاشیه سود تسلیحات گاهی بیش از ۵۰ درصد است. برای مثال، قیمت یک کلاشنیکف در سوریه تا ۲۱۰۰ دلار می‌رسد، در حالی که در برخی مناطق دیگر ۶۰۰ دلار است.
• ایجاد اشتغال: صنعت تسلیحات در کشورهای صادرکننده، هزاران شغل ایجاد می‌کند.
• وابستگی اقتصادی: کشورهای واردکننده اغلب به تأمین‌کنندگان خارجی وابسته می‌شوند، که می‌تواند اقتصاد آنها را شکننده کند.

تأثیرات امنیتی

• تشدید درگیری‌ها: فروش تسلیحات به مناطق ناپایدار (مانند یمن یا آفریقا) درگیری‌ها را طولانی‌تر می‌کند.
• قاچاق تسلیحات: تسلیحات ارسالی به اوکراین در دست گروه‌های تروریستی در آفریقا و اروپا مشاهده شده است.
• رقابت تسلیحاتی: خریدهای گسترده توسط یک کشور (مانند عربستان) می‌تواند کشورهای همسایه را به افزایش بودجه نظامی وادارد.

تأثیرات اخلاقی

• فروش تسلیحات به کشورهایی با سابقه نقض حقوق بشر (مانند عربستان سعودی) انتقادات گسترده‌ای را برانگیخته است.
• معاهده تجارت تسلیحات (ATT) که در سال ۲۰۱۴ اجرایی شد، تلاشی برای تنظیم این تجارت و جلوگیری از انتقال تسلیحات به گروه‌های تروریستی است، اما تأثیر آن محدود بوده است.

تأثیر تجارت جهانی تسلیحات بر اقتصاد کشورها

تأثیر تجارت تسلیحات بر اقتصاد کشورهای صادرکننده و واردکننده متفاوت است:

کشورهای صادرکننده (سودبرندگان):

• • رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال: تولید و صادرات تسلیحات به توسعه صنایع پیشرفته، ایجاد فرصت‌های شغلی با درآمد بالا و رونق اقتصادی در بخش‌های مرتبط منجر می‌شود.
  • کسب درآمد ارزی: فروش تسلیحات به کشورهای دیگر، منبع مهمی برای کسب ارز خارجی و بهبود تراز تجاری است.
  • پیشرفت تکنولوژیک: سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه نظامی، می‌تواند منجر به نوآوری‌هایی شود که در بخش‌های غیرنظامی نیز کاربرد پیدا کنند (Spin-off technology).
  • نفوذ ژئوپلیتیک: صادرات تسلیحات به متحدان، ابزاری برای تقویت روابط دیپلماتیک و گسترش نفوذ سیاسی در مناطق مختلف جهان است.

کشورهای واردکننده (هزینه‌کنندگان):

• • بار مالی سنگین: خرید تسلیحات هزینه‌های گزافی را به کشورهای واردکننده تحمیل می‌کند که می‌تواند بودجه‌های لازم برای توسعه اجتماعی، بهداشت و آموزش را کاهش دهد.
  • وابستگی به تامین‌کنندگان: کشورهای واردکننده به شدت به تامین‌کنندگان خارجی وابسته می‌شوند که این وابستگی می‌تواند در شرایط بحرانی، به اهرم فشاری علیه آنها تبدیل شود.
  • افزایش تنش‌های منطقه‌ای: رقابت تسلیحاتی در مناطق پرمناقشه می‌تواند به بی‌ثباتی و افزایش احتمال درگیری‌های مسلحانه منجر شود.
  • عدم توسعه داخلی: اتکا به واردات تسلیحات، انگیزه برای توسعه صنایع دفاعی داخلی را از بین می‌برد و کشور را از مزایای اقتصادی و فناوریکی تولید بومی محروم می‌سازد. مطالعات نشان داده‌اند که هزینه‌های نظامی اثر منفی و معناداری بر رشد اقتصادی کشورهای واردکننده سلاح دارد.

پیامدهای سیاسی و اخلاقی تجارت تسلیحات

تجارت جهانی تسلیحات همواره با بحث‌های گسترده‌ای درباره پیامدهای انسانی و سیاسی آن روبه‌رو بوده است. برخی از چالش‌های مهم این حوزه عبارتند از:

• تشدید درگیری‌ها و جنگ‌ها: تسلیحات فروخته‌شده گاه در درگیری‌های داخلی یا منطقه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند و موجب تداوم جنگ و بی‌ثباتی می‌شوند.
• نقض حقوق بشر: در بسیاری از کشورهایی که از دموکراسی ضعیفی برخوردارند، سلاح‌های خریداری‌شده علیه مردم، معترضان یا اقلیت‌ها به‌کار می‌رود.
• فساد و شفافیت پایین: قراردادهای تسلیحاتی معمولاً پشت درهای بسته بسته می‌شوند. وجود رشوه، واسطه‌گری و تضاد منافع در این قراردادها شایع است.
• دور زدن تحریم‌ها: بعضی از کشورها یا گروه‌ها از طریق مسیرهای غیررسمی و واسطه‌ای، سلاح دریافت می‌کنند؛ حتی زمانی که تحت تحریم تسلیحاتی بین‌المللی قرار دارند.

انتقادات و چالش‌ها

تجارت تسلیحات با انتقادات گسترده‌ای مواجه است:

• تقویت جنگ‌ها و درگیری‌ها: تسلیحات صادرشده اغلب در جنگ‌های داخلی یا منطقه‌ای به‌کار می‌روند و موجب تداوم خشونت می‌شوند.
• نقض حقوق بشر: برخی دولت‌ها از سلاح‌ها علیه مردم خود استفاده می‌کنند. با این حال، کشورهای صادرکننده گاه چشمان خود را بر این واقعیت می‌بندند.
• فساد و شفافیت پایین: قراردادهای تسلیحاتی معمولاً شامل مبالغ کلان و مذاکره‌های پشت‌پرده هستند و زمینه‌ساز فساد گسترده می‌شوند.
• دور زدن تحریم‌ها: برخی کشورها با استفاده از واسطه‌ها یا شرکت‌های صوری، سلاح را به کشورهایی می‌رسانند که تحت تحریم بین‌المللی قرار دارند.

انگیزه‌ها و اهداف کشورها از حضور در تجارت تسلیحات

دلایل صادرات تسلیحات

• درآمدزایی اقتصادی: صنعت نظامی از صنایع سودآور و مولد اشتغال است.
• نفوذ سیاسی و نظامی: کشور صادرکننده از طریق فروش سلاح، بر سیاست‌ها و اتحادهای نظامی کشور مقصد تأثیر می‌گذارد.
• وابستگی فنی و استراتژیک: صادرات تجهیزات پیچیده، کشور خریدار را برای آموزش، نگهداری و ارتقاء، به کشور فروشنده وابسته می‌کند.

 دلایل واردات تسلیحات

• تقویت امنیت ملی
• ناتوانی در تولید بومی تسلیحات پیشرفته
• رقابت نظامی با کشورهای همسایه
• ایجاد بازدارندگی در برابر تهدیدات بالقوه

نقش شرکت‌های خصوصی و دولت‌ها

صنعت تسلیحات معمولاً پیوندی ناگسستنی با دولت‌ها دارد. اغلب شرکت‌های تولیدکننده تسلیحات یا دولتی هستند یا تحت نظارت شدید دولت‌ها فعالیت می‌کنند. تصمیم‌گیری برای صدور مجوز صادرات، قیمت‌گذاری و تعیین مقصد نهایی تجهیزات نظامی، از سوی دولت‌ها صورت می‌گیرد. بنابراین، تجارت تسلیحات بیشتر از آن‌که یک فعالیت بازار آزاد باشد، در بستر منافع راهبردی دولت‌ها تنظیم می‌شود.

نقش سازمان‌های بین‌المللی در تنظیم تجارت تسلیحات

در سال ۲۰۱۳، سازمان ملل پیمانی تحت عنوان معاهده تجارت تسلیحات (Arms Trade Treaty – ATT) تصویب کرد. این معاهده از کشورها می‌خواهد هنگام صدور سلاح، بررسی کنند که آیا سلاح‌ها ممکن است برای نسل‌کشی، جنایت علیه بشریت یا نقض فاحش حقوق بشر به‌کار روند یا نه.

با این حال، ضعف ضمانت اجرایی، عدم عضویت برخی از قدرت‌های بزرگ مانند روسیه و چین، و فشار لابی‌های نظامی در کشورهای غربی باعث شده این معاهده در بسیاری از موارد ناکارآمد باقی بماند.

جنگ اوکراین چگونه تجارت جهانی تسلیحات را تغییر داد؟

بر اساس پژوهش جدید مؤسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI)، تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ باعث تغییرات اساسی در تجارت جهانی تسلیحات شد و همزمان با کاهش صادرات روسیه، سهم آمریکا و فرانسه در بازار جهانی سلاح افزایش یافته است.

افزایش خرید تسلیحات در اروپا

• با آغاز جنگ، خرید تسلیحات توسط کشورهای اروپایی دو برابر شد، در حالی که تجارت جهانی تسلیحات در مجموع ۳.۳٪ کاهش یافته است.
• آمریکا اکنون ۵۵٪ از تسلیحات اروپا را تأمین می‌کند که نسبت به دوره پیش ۲۰٪ افزایش داشته است.
• صادرات آمریکا به ۱۰۷ کشور جهان گسترش یافته و فروش آن در مجموع ۱۷٪ رشد داشته است.

اوکراین: از واردکننده کوچک به چهارمین خریدار بزرگ جهان

• واردات تسلیحات اوکراین از ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ حدود ۶۶۰۰٪ افزایش یافته و این کشور در سال ۲۰۲۳ واردکننده شماره یک جهان بود.
• گرچه بخشی از تسلیحات به‌صورت کمک نظامی ارائه شد، اما ایالات متحده، آلمان و لهستان نقش اصلی در تأمین نیازهای نظامی اوکراین داشتند.

افول روسیه، صعود فرانسه

• صادرات تسلیحات روسیه طی پنج سال گذشته ۵۳٪ کاهش یافته است و فقط به ۱۲ کشور (از ۳۱ کشور در سال ۲۰۱۹) صادرات داشته است. هند و چین مشتریان اصلی باقی مانده‌اند.
• در مقابل، فرانسه با ۴۷٪ رشد صادرات، جایگاه دوم جهانی را کسب کرده است. این کشور با سیاست «حاکمیت استراتژیک» به‌دنبال استقلال کامل در قدرت نظامی است.
• تسلیحات پرفروش فرانسه شامل هواپیماهای رافائل، زیردریایی‌ها و ناوچه‌های جنگی است.

آلمان و بازار تسلیحاتی خاورمیانه

• آلمان همچنان پنجمین صادرکننده بزرگ تسلیحات در جهان باقی مانده، گرچه صادراتش طی ۵ سال گذشته ۱۴٪ کاهش یافته است.
• با این حال، سال ۲۰۲۳ برای صنعت نظامی آلمان بسیار موفق بود، به‌ویژه در صادرات زیردریایی به سنگاپور و ناوهای جنگی به اسرائیل و مصر.

تغییرات در بازار آفریقا

• واردات تسلیحات در آفریقا نصف شده، عمدتاً به‌دلیل کاهش خرید الجزایر (۷۷٪) و مراکش (۴۶٪).
• روسیه تأمین‌کننده اصلی تسلیحات آفریقا باقی مانده، اما آمریکا و چین نیز در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

رشد تجارت جهانی تسلیحات در پی جنگ‌ها و تنش‌های ژئوپلیتیکی

بر پایه گزارش مؤسسه تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI)، درآمد ۱۰۰ شرکت بزرگ تسلیحاتی جهان در سال گذشته به ۶۳۲ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل ۴.۲ درصد افزایش یافته است. این رشد عمدتاً ناشی از ادامه جنگ در اوکراین، درگیری‌ها در غزه و افزایش تنش‌ها در شرق آسیا است.

رشد بی‌سابقه در روسیه

• درآمد شرکت‌های تسلیحاتی روسی ۴۰٪ افزایش یافته است، در حالی که تنها دو شرکت روس در فهرست ۱۰۰ شرکت برتر حضور دارند.
• با طولانی شدن جنگ اوکراین، تولید موشک، پهپاد و جنگنده در روسیه شبانه‌روزی شده است.
• اطلاعات مالی بسیاری از شرکت‌های روسی دیگر منتشر نمی‌شود، اما داده‌های شرکت مادر «روستک» تصویر کلی بازار نظامی روسیه را نشان می‌دهد.

خاورمیانه؛ رکورد جدید برای اسرائیل

• شش شرکت نظامی خاورمیانه‌ای در فهرست حضور دارند که مجموع فروش آن‌ها ۱۸٪ رشد داشته و به ۱۹.۶ میلیارد دلار رسیده است.
• اسرائیل به رکورد جدیدی دست یافته: سه شرکت بزرگ آن پس از شروع جنگ غزه، ۱۳.۶ میلیارد دلار فروش داشتند.
• سامانه‌های دفاعی مانند «گنبد آهنین» نقش اصلی در این رشد داشته‌اند.

اروپا؛ وضعیت متنوع

• درآمد شرکت‌های آلمانی ۷.۵٪ افزایش یافته، به‌ویژه شرکت Rheinmetall با ۱۰٪ رشد و تولید مهمات و خودروهای زرهی.
• شرکت Diehl نیز با رشد ۳۰٪، از موفق‌ترین تولیدکنندگان سال بود.
• اما در مجموع، اروپا تنها ۰.۲٪ رشد داشته است؛ به‌دلیل محدودیت بودجه دفاعی و ظرفیت پایین تولید.

آمریکا؛ سلطه همچنان ادامه دارد

• شرکت‌های آمریکایی مانند لاکهید مارتین و RTX همچنان در صدر قرار دارند، هرچند درآمدشان کمی کاهش یافته که علت آن نه کمبود تقاضا، بلکه مشکلات زنجیره تأمین و دسترسی به مواد اولیه ویژه است.
• شرکت‌های کوچک آمریکایی در سال ۲۰۲۳ سریع‌تر رشد کردند و بخشی از افزایش تقاضا را پاسخ دادند.

آسیا؛ تقویت توان نظامی در برابر تهدیدات منطقه‌ای

• ژاپن پس از دهه‌ها سیاست محدود دفاعی، اکنون خود را به‌شکل گسترده‌ای تجهیز می‌کند.
• کره جنوبی نه‌تنها در منطقه، بلکه در اروپا (مثلاً با فروش تانک به لهستان) حضور نظامی پررنگ‌تری پیدا کرده است.
• چین با وجود رکود اقتصادی کلی، تنها ۰.۷٪ رشد تسلیحاتی داشته که کمترین رقم از ۲۰۱۹ تاکنون است. با این حال، مدرن‌سازی ارتش برای پکن همچنان اولویت است.

آینده تجارت جهانی تسلیحات

با توجه به روندهای فعلی، پیش‌بینی می‌شود:

• رقابت تسلیحاتی در آسیا، به‌ویژه میان چین، تایوان، هند و کشورهای جنوب شرق آسیا افزایش یابد.
• در خاورمیانه نیز با تداوم تنش‌های ژئوپلیتیکی، خریدهای نظامی ادامه خواهد داشت.
• توسعه فناوری‌های نوین مانند پهپادها، سلاح‌های سایبری، و هوش مصنوعی نظامی، بازارهای جدیدی را در این صنعت ایجاد خواهد کرد.
• بحث بر سر نظارت و کنترل بیشتر بر صادرات سلاح‌ها، به‌ویژه به کشورهای ناقض حقوق بشر، تشدید خواهد شد.

جمع‌بندی

تجارت جهانی تسلیحات، ترکیبی از منافع اقتصادی، قدرت‌نمایی سیاسی و رقابت نظامی است. در این تجارت، کشورهای صادرکننده‌ای مانند آمریکا، روسیه، فرانسه، چین و آلمان بیشترین سود را می‌برند؛ چه از لحاظ مالی و چه از نظر راهبردی. در عین حال، کشورهای واردکننده – به‌ویژه در خاورمیانه و آسیا – در حال افزایش توان نظامی خود به‌منظور تضمین امنیت ملی یا رقابت منطقه‌ای هستند.

این تجارت اگرچه برای برخی کشورها سودآور است، اما پیامدهای انسانی و سیاسی آن، از جمله تداوم درگیری‌ها، افزایش بی‌ثباتی و نقض حقوق بشر، همواره مورد انتقاد فعالان صلح و نهادهای بین‌المللی بوده است. به همین دلیل، بحث درباره تنظیم مقررات سخت‌گیرانه‌تر برای تجارت جهانی تسلیحات همچنان یکی از دغدغه‌های مهم در سطح بین‌المللی باقی مانده است.

سؤالات متداول

۱. تجارت جهانی تسلیحات شامل چه کالاهایی می‌شود؟

تجارت تسلیحات شامل فروش و انتقال انواع سلاح‌های سبک و سنگین، مهمات، موشک، هواپیماهای جنگی، تانک، ناو، زیردریایی، سامانه‌های دفاع موشکی و خدمات آموزشی و فنی نظامی است.

۲. بزرگ‌ترین صادرکنندگان تسلیحات در جهان کدام کشورها هستند؟

پنج کشور اصلی صادرکننده تسلیحات در جهان عبارتند از:

• ایالات متحده آمریکا
• روسیه
• فرانسه
• چین
• آلمان

۳. چرا آمریکا بزرگ‌ترین صادرکننده سلاح در جهان است؟

آمریکا به‌دلیل فناوری پیشرفته نظامی، شبکه گسترده متحدان، قدرت صنعتی بالا و نفوذ ژئوپلیتیکی در مناطق مختلف جهان، بزرگ‌ترین صادرکننده سلاح محسوب می‌شود.

۴. کدام کشورها بیشترین واردات تسلیحات را دارند؟

برخی از واردکنندگان بزرگ تسلیحات در جهان عبارتند از:

• عربستان سعودی
• هند
• قطر
• مصر
• امارات متحده عربی

۵. سود تجارت تسلیحات برای کشورها در چیست؟

سود این تجارت فقط مالی نیست؛ کشورها با صادرات تسلیحات می‌توانند:

• نفوذ سیاسی و نظامی خود را افزایش دهند.
• اتحادهای استراتژیک ایجاد کنند.
• مشتری را به خود وابسته نگه دارند.
• فناوری‌های پیشرفته خود را صادر کنند.

۶. آیا صادرات تسلیحات تابع قوانین بین‌المللی است؟

بله، اما این قوانین معمولاً ضعیف یا قابل دور زدن هستند. برخی معاهدات بین‌المللی مانند پیمان تجارت اسلحه (ATT) تلاش دارند صادرات به کشورهایی که ناقض حقوق بشر هستند را محدود کنند، ولی این معاهدات الزام‌آور جهانی نیستند.

۷. آیا کشورهای صادرکننده در قبال نحوه استفاده از سلاح‌ها مسئولیتی دارند؟

از نظر حقوق بین‌الملل، مسئولیت محدود است. اغلب کشورهای صادرکننده اعلام می‌کنند که مسئول استفاده نهایی از سلاح‌ها نیستند، اما از نظر اخلاقی و سیاسی، این موضوع محل مناقشه است.

۸. آیا تجارت تسلیحات باعث افزایش درگیری و جنگ می‌شود؟

بسیاری از پژوهشگران معتقدند تجارت بی‌رویه تسلیحات، تعادل قوا را در مناطق ناپایدار بر هم زده و رقابت تسلیحاتی و درگیری‌های مسلحانه را تشدید می‌کند.

۹. چه نهادی بر تجارت جهانی تسلیحات نظارت دارد؟

نظارت جهانی نظام‌مندی وجود ندارد، اما نهادهایی مانند سازمان ملل متحد و مؤسسه تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) گزارش‌هایی تحلیلی و آماری منتشر می‌کنند. برخی کشورها نیز سامانه‌هایی برای گزارش‌دهی صادرات دارند.

۱۰. نقش شرکت‌های خصوصی در این تجارت چیست؟

بسیاری از تسلیحات توسط شرکت‌های خصوصی تولید می‌شوند که تحت نظارت و مجوز دولت‌ها فعالیت دارند. شرکت‌هایی مانند Lockheed Martin (آمریکا)، BAE Systems (بریتانیا)، Dassault (فرانسه) و Almaz-Antey (روسیه) از مهم‌ترین بازیگران این حوزه هستند.

۱۱. آیا کشورهایی وجود دارند که به‌طور کامل از صادرات یا واردات تسلیحات خودداری می‌کنند؟

برخی کشورها مانند کاستاریکا ارتش ندارند و واردات سلاح نیز ندارند، اما چنین کشورهایی در اقلیت هستند. بیشتر کشورهای جهان یا تولیدکننده‌اند یا واردکننده، یا هر دو.

۱۲. آیا اطلاعات مربوط به قراردادهای تسلیحاتی عمومی است؟

بخشی از اطلاعات از طریق نهادهایی مانند SIPRI منتشر می‌شود، اما بسیاری از قراردادها محرمانه هستند و جزئیاتشان اعلام نمی‌شود. شفافیت در این حوزه محدود است.