پول چیست؟ تاریخچه پول در جهان

پول چیست؟

در تعریف ابتدایی، پول ، وسیله، شی، یا چیزی‌ست که انسان‌ها برای تسهیل در دادوستد خدمات و کالاها در راستای رفع نیازها و خواسته‌های خود از آن استفاده می‌کنند. که با داشتن یک هوش مالی می توانید به درستی دارایی های خود را مدیریت نمایید.

 به‌صورت کلّی هر چیزی می‌تواند به عنوان‌پول مورد استفاده قرار گیرد.

در گذشته‌های دور، کالاها معمولاً به‌عنوان پول مورد استفاده قرار می‌گرفتند و در بسیاری کشورهای جهان طلا و نقره به‌عنوان پول رایج بودند.

در حال حاضر تقریباً تمام money مورد استفاده در تمامی کشورهای دنیا اصطلاحاً پول بی‌پشتوانه است که به پولی اطلاق می‌شود که دارای ارزش ذاتی نبوده و کنترل ارزش آن در اختیار حکومت است.

در بیش‌تر کشورهای دنیا پول در گردش دارای دو بخش پول مسکوک و پول بانکی است که پول بانکی اکثریت مقدار پول در گردش را تشکیل می‌دهد.

برای پول در حالت کلی می‌توان سه کارکرد متفاوت از هم برشمرد.

1. در کارکرد اول  وسیله مبادله است.
2. کارکرد دوم، شمارندگی آن است. بدین منظور، پول کمیتی گسسته را به هر کالا یا خدمت نسبت می‌دهد و به کمک آن می‌توان دریافت ارزش یک کالا یا خدمت چقدر بیشتر از کالا و خدمتی دیگر است.
3. کارکرد سوم ذخیره‌سازی ارزش است؛ با کمک پول، یک تولیدکننده می‌تواند محصول تولیدی خود را بفروشد و پول حاصل از فروش آن را در آینده خرج کند؛ آینده‌ای که اگر می‌خواست تا آن زمان صبر کند، محصول از بین می‌رفت و دیگر ارزشی برای فروش نداشت.

تاریخچه پول

پولیس پولی بود که با مس ساخته می‌شد.

بعضی‌از علمای لغت می‌گویند کلمه پولس در آغاز در فنیقیه وضع شد و از آنجا به کشورهای دیگر سرایت کرد و کلمه فلوس که هنوز در برخی از کشورهای خاور نزدیک و خاورمیانه مصطلح است همین پولس است.

کلمه پول که در زبان فارسی امروزی متداول است از ریشه پولوس گرفته شده‌ است و بر خلاف تصور بعضی از ریشه فولاد نیست.

در جوامع اولیه معمولاً مبادله کالا به صورت مبادله پایاپای انجام می‌گردید.

در چنین سیستمی معمولاً مقدار معینی از یک کالا با مقدار معینی از کالای دیگر به صورت پایاپای مبادله می‌گردید.

 این سیستم تنها در اجتماع‌های کوچک قابل استفاده است و با بزرگتر شدن جوامع انسانی نیاز به مبادله به وسیله آن شکل گرفت. در قدیم معمولاً money یکی از کالاهای موجود در آن جامعه بود. 

• ضرب سکه 

در تاریخچه پول ،کم کم استفاده از طال به عنوان ابزار معامله، جنبه عمومی گرفت و دولت ها به ضرب سکه های طال و نقره روی آوردند.

• صدور حواله به جای سکه 

سکه های طال و نقره از زمان پیدایش، تا هزاران سال بعد به عنوان پول کاالیی رایج در میان مردم و دولت ها، نقش اساسی در تجارت داشتند.

اما این سکه ها نیز خالی از مشکل نبودند. نگهداری و حمل و نقل سکه ها توسط بازرگانان و تاجران، سختی ها و خطرات خاص خود را داشت.

که همین موضوع باعث پیدایش ”حواله“ در میان اقوام عرب شد. نحوه کارکرد حواله به این صورت بود که شخصی میتوانست بدهی خود را به شخص دیگری منتقل کند.

• پیدایش و ترویج اسکناس

کم کم حکومت های مرکزی در شهرها و جوامع جای معتمدان شهر را گرفتند و حواله های سنتی جای خود را به اسکناس های دولتی دادند.

چین اولین کشوری بود که کاغذ را بسیار شبیه به شکل امروزی آن ابداع کرده و از آن استفاده می کرد به همین دلیل اولین اسکناس ها در قرن یازدهم میالدی در چین پدید آمدند.
چاپ اسکناس از قرن ۱۷ میالدی توسط بانک هایی در سوئد، انگلیس و بعد در سایر نقاط اروپا، دوباره آغاز شد.

• بانک های مرکزی

بانک ها به تدریج متوجه شدند که مردم اکثر تبادالت مالی خود را با استفاده از اسکناس ها انجام می دهند و کمتر کسی برای دریافت پول خود (سکه ها) به بانک مراجعه می کند

بانک داران به تدریج متوجه شدند که مردم تنها در مواقع خاصی برای دریافت سکه ها به بانک مراجعه می کنند و در اغلب اوقات بخش عظیمی از سپرده ها دست نخورده و راکد باقی می ماند.

بنابراین عده ای از بانکدار ها (همچون معتمدان شهرها که حواله صادر میکردند) به فکر چاپ اسکناس بی پشتوانه افتادند.

• استاندارد طلا

تا مدت های طولانی، طلا تنها و بهترین پشتوانه برای پول هایی بود که در میان مردم دست به دست می گشتند.

چه زمانی که مردم با حواله های کاغذی کار می کردند و چه زمانی که بانک های مرکزی شکل گرفتند سکه فلزی یا اسکناسی که در دست مردم بود، سند مالکیت طلایی بود که در خزانه یا انبارها وجود خارجی داشت.

این سبک از انتقال ارزش تا زمانی که در محدوده یک کشور اعمال می شد، به خوبی کار خودش را انجام می داد.

اما وقتی پای مبادله این ارزش بین کشورهای مختلف به این میدان باز شد، شرایط تغییر کرد.

مسئولان هر کشور باید کاری می کردند که پول هایشان در کشورهای دیگر نیز از اعتبار کافی برخوردار باشند و تاجران خارجی با خیالی راحت و به سادگی از آن ها استفاده کنند.

در نتیجه، هر کشور باید یک روند استاندارد برای ارزش پولش در نظر می گرفت و آن را اعلام می کرد. به همین دلیل، مفهومی به نام “استاندارد طلا” در میان کشورهای مختلف شکل گرفت.

به این ترتیب که دولت هر کشور، یک نرخ مبادله ثابت را اعلام می کرد و در ازای دریافت مقدار مشخصی پول کاغذی یا سکه فلزی، مقدار ثابتی طلا می پرداخت.

پول در اقتصاد

در مفهوم اقتصادی پول بسیار متفاوت از تعریف عمومی آن است. حجم پول آثار کاملاً بارزی در اقتصاد داشته و بر نرخ تورم، بهره، بیکاری و تولید تأثیرگذار است.

در مفهوم اقتصادی پول واحدی برای اندازه‌گیری تولید اقتصادی و نیز واحدی برای ذخیره ارزش اقتصادی می‌باشد. پول رایج باید ۵ ویژگی داشته باشد:

1. مورد قبول عموم باشد.
2. بادوام باشد.
3. استفاده از آن آسان بوده و قابل تقسیم به قسمت‌های کوچکتر باشد.
4. دارای ارزش ثابت باشد.
5. تولید آن محدود باشد.

انواع پول

در بیشتر تاریخ، مورد استفاده در تمامی کشورهای دنیا، پول کالایی بوده‌است. حال آنکه اکنون در تمامی کشورهای دنیا پول فیات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• پول کالایی

در این نوع هر کالایی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. کالاهای رایج مورد استفاده فلزات نایاب مانند طلا و نقره یا مس بوده ولی گاهی مواد دیگری نظیر مواد غذایی، سنگ، سیگار و غیره نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

• پول بدون پشتوانه

پول بی پشتوانه یا (fait money)، پول دستوری یا فیات به ارز داخلی گویند که با وجود فقدان پشتوانه و فقدان ارزش ذاتی، ذولت آن را بعنوان پول رایج کشور معرفی می نماید.

نام آن واژه لاتین فیات به معنی بگذارید انجام گرفته شده است.

در گذشته بانک های مرکزی کشورهای مختلف با لحاظ داشتن پشتوانه، که بطور معمول ذخایر فیزیکی طلا و نقره بوده است، دست به انتشار اسکناس می زدند.

هر چند پول فیات یا بی پشتوانه فاقد ذخایر پشتوانه بوده و فقط بر اساس سیستم اعتمادی معامله می شود.

در حال حاضر اکثر قریب به اتفاق ارزهای دنیا فیات بوده و از آنجایی که انتشار و چاپ اسکناس در این سیستم فقط با صلاح دید دولت و بانک مرکزی بوده و فاقد پشتوانه فیزیکی است، تورم بالا و از بین رفتن اعتماد جامعه به دولت می تواند باعث بی ارزش شدن پول رایج کشور شود.
پس از منسوخ شدن سیستم استاندارد طلا ، سیستم پول فیات یا پول بی پشتوانه تنها سیستم رایج در دنیا است.

• • نحوه عملکرد پول بدون پشتوانه

ارزش پول بدون پشتوانه یا به خاطر اقدامات دولت برای حفظ ارزش پول است و یا اینکه دو سمت یک تراکنش بر سر قیمت و ارزش آن پول به توافق رسیده اند.

در گذشته دولت ها با ضرب سکه های طلا یا نقره و یا انتشار اسکناس هایی که می شد به طلا یا نقره تبدیل کرد، پول را وارد اقتصاد می کردند و این گونه ارزش آن همیشه حفظ می شود.

اما در دوره معاصر پول بدون پشتوانه معمول ترین در دنیاست.

از آنجایی که پول بدون پشتوانه هیچ پشتوانه کالایی ندارد، ریسک سقوط ارزش آن به خاطر تورم وجود دارد. ارزش آن می تواند در شرایطی که اقتصاد با ابر تورم مواجه است صفر شود.

اگر مردم دیگر به money ملی خود اعتقادی نداشته باشند، آن ارزشی نخواهد داشت. اما شرایط در پولهایی که پشتوانه طلا دارند متفاوت است. چونکه در چنین شرایطی پول ارزش ذاتی دارد که بر اساس طلا قیمت گذاری شده است.

• مسکوکات

مسکوکات در واقع پول ضرب شده توسط حکومت می‌باشد که می‌تواند به صورت سکه یا اسکناس باشد.

• پول بانکی

پولی است که در یک حساب بانکی بوده و قابل برداشت از شعب بانک یا دستگاه‌های خودپرداز است.

در تقریباً تمامی بانک‌های دنیا بانک از نظام بانکداری ذخیره کسری استفاده می‌کند که در آن بانک تنها بخشی از سپرده‌ها را به عنوان ذخیره نگه می‌دارد.

پول بانکی دارای این تفاوت با پول مسکوک است که اولاً به صورت غیر فیزیکی بوده و تنها یک عدد در دفترچه حساب صاحب حساب است و ثانیاً اینکه در صورت از بین رفتن آن مؤسسه بانکی، پول ذخیره شده در آن نیز از بین می‌رود.

سیستم بانکداری ذخیره کسری دارای خطرات تورمی زیادی است زیرا در هر بار پول جدیدی به پول در گردش هر کشور اضافه می‌شود.

در تمامی کشورها بانک مرکزی میزان ذخیره مورد نیاز بانک را مشخص می‌کند. پول در گردش هر کشور معمولاً مجموع پول مسکوک و پول درون حساب‌های بانکی است.

پیدایش و ترویج اسکناس

کم کم حکومت های مرکزی در شهرها و جوامع جای معتمدان شهر را گرفتند و حواله های سنتی جای خود را به اسکناس های دولتی دادند.

چین اولین کشوری بود که کاغذ را بسیار شبیه به شکل امروزی آن ابداع کرده و از آن استفاده می کرد به همین دلیل اولین اسکناس ها در قرن یازدهم میلادی در چین پدید آمدند.

ضمن اینکه حکومت چین در آن دوران، بسیار قدرتمند بود. طوری که برای ایجاد یک سیستم اقتصادی یکپارچه مردم را به تحویل سکه‌هایشان و دریافت اسکناس دولتی مجبور کرده و حقوق کارمندان خود را نیز با اسکناس پرداخت می‌کرد.

نام این اسکناس ها، همنام با سلسله حاکم بر چین (یوآن) بود.

بعد از این مغول ها هم در قرن ۱۳ و ۱۴ میلادی تصمیم به چاپ اسکناس گرفتند؛ چرا که مغول ها قلمرو بسیار وسیعی داشتند و سنگینی سکه ها، باعث می‌شد مالیات گرفتن از مردم و جمع آوری آن بسیار کار مشکلی باشد.

این اسکناس ها قطعات کاغذی نسبتاً بزرگی بودند که روی آنها تصویر سکه نقاشی شده بود و تنها وقتی ارزش داشت که امپراطوری مغول آنها را مهر می‌زد.

اولین اسکناسی که در ایران چاپ شد نیز در شهر تبریز و در دوران حاکمیت مغول ها بود که این اسکناس چاوه نام داشت اما به دلیل عدم پذیرش آن توسط مردم، پروژه اسکناس چاوه در ایران ناکام ماند.

می‌توان گفت نشر اسکناس، بیش از هر چیز نیازمند دو عامل بود: اقتدار حاکمیت، و اعتماد مردم به حاکمیت. اسکناس یوآن پس از حدود چهار قرن از بین رفت.

چرا که حاکمیت چین اقتدار خود را از دست داد و کمبود درآمد و مشکلات مالی کشور را با نشر اسکناس های بی پشتوانه جبران می‌کرد که در نهایت منجر به تورم گسترده در سراسر کشور، و رویگردانی مردم چین از اسکناس ها شد.

بعد از این دوره و اولین تجربه ناموفق، چاپ اسکناس از قرن ۱۷ میلادی توسط بانک هایی در سوئد، انگلیس و بعد در سایر نقاط اروپا، دوباره آغاز شد.

این بانک ها طلا و مسکوکات مردم را در خزانه خود نگهداری می‌کردند و معادل این ذخایر به چاپ اسکناس می‌پرداختند.

و کم کم با جلب اعتماد مردم به اسکناس ها، استفاده از اسکناس (ارز) در اغلب کشورهای دنیا رواج یافت.

ویژگی‌های اساسی پول

آنچه به عنوان پول می‌شناسیم، برای کارکرد صحیح و تأمین نیازهای اقتصادی، می‌بایست ویژگی‌های اساسی زیر را دارا باشد:

• مانایی( Durability)

در مبادله پایاپای یا همان معاوضه مستقیم کالا با کالا، امکان خراب شدن محصولات وجود داشت، به طور مثال گوشت و دیگر اقلام خوراکی قابلیت نگه داری طولانی را نداشتند و مردم باید در مدت‌زمان کم کالایی که در اختیار داشتند را با یک کالای دیگر مبادله می‌کردند.

پول به دلیل ویژگی مانایی یا همان ماندگاری، در طول زمان فاسد نمی‌شود و می‌توان به راحتی از آن نگهداری کرد.

• قابلیت حمل ( Portability )

یکی از ویژگی‌های مهم پول، قابل حمل بودن آن است.

در مبادله پایاپای امکان حمل و نقل کالا وجود نداشت و شخص نمی‌توانست کالای خود را به سادگی به شهر یا کشور دیگر ببرد، اما پول را به راحتی می‌توان با خود به جاهای مختلف برد.

• تقسیم‌پذیری ( Divisibility )

در بسیاری از کالاهایی که مبادله می‌شوند، قابلیت تقسیم شدن به مقادیر کمتر وجود ندارد.

به طور مثال یک گوسفند زنده قابل تقسیم شدن به قطعات کوچک‌تر نیست و شخص مجبور است کالا را به طور کامل با کالای دیگر مبادله کند.

اما پول قابلیت تقسیم شدن به مقادیر کوچک‌تر را دارد و شخص می‌تواند از آن در معاملات کوچک و بزرگ استفاده کند.

• یکنواختی ( Uniformity )

ارزش یک ابزار کشاورزی نو و کهنه متفاوت است ولی یک صد دلاری نو همان ارزشی را دارد که یک صد دلاری کهنه از آن برخوردار است.

پس از آنجا که تمام اسکناس‌های صد دلاری فارغ از سال تولید، رنگ و کیفیت چاپ، دارای ارزش یکسان هستند می‌توان نتیجه گرفت که این پول یکنواخت است.

•  پذیرش عمومی ( Acceptability )

اگر یک شخص برای خود و اطرافیانش اسکناسی طراحی و چاپ کند، هر چند که از پشتوانه مناسبی برخوردار باشد، مادامی که مورد پذیرش عموم مردم قرار نگرفته باشد نمی‌توان از آن به عنوان پول نام برد.

• معیار ارزش‌گذاری (valuation criterion)

بسیاری از انواع دارایی هستند که علیرغم پذیرش عامه، نمی‌توان از آن‌ها به عنوان پول نام برد.

مثلاً سکه بهار آزادی برای همه قابل پذیرش است ولی پول نیست چون هنگام خرید و فروش کالا هیچ فروشنده‌ای قیمت کالا را بر حسب سکه بهار آزاری اعلام نمی‌کند.

پس یکی از ویژگی‌های پول این است که هنگام معامله کالاها معیار ارزش‌گذاری آن کالا باشد.

• عرضه محدود (Limited supply)

در مورد پول‌های فلزی به دلیل آنکه حداقلی از ارزش در فلزی که سکه با آن ضرب شده نهفته است، امکان عرضه نامحدود وجود ندارد.

اما در مورد اسکناس‌ های کاغذی، امکان چاپ و عرضه نامحدود توسط بانک های مرکزی وجود دارد و درصورت عرضه نامحدود پول (به دلیل ثابت ماندن تولید ناخالص ملی کشور و افزایش تقاضای ناشی از عرضه بیشتر پول)، اثرات تورمی و ابرتورمی به مرور در اقتصاد ظاهر خواهند شد که در نهایت به کاهش ارزش پول و کاهش پذیرش عمومی آن می‌انجامد.