اقتصاد هنجاری Normative Economics

اقتصاد هنجاری یکی از دو شاخه اصلی علم اقتصاد است که به بررسی ارزش‌ها، اصول و نُرم‌های اجتماعی در فرآیندهای اقتصادی می‌پردازد. این شاخه به جای تمرکز بر “چگونه” (اقتصاد توصیفی یا مثبت) به “چگونه باید” توجه دارد. به عبارت دیگر، اقتصاد هنجاری به تحلیل نظرات و ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی مرتبط با تصمیمات اقتصادی می‌پردازد و سعی دارد تا راهکارهایی برای بهبود وضعیت اجتماعی و اقتصادی ارائه دهد.

هدف اقتصاد هنجاری

اقتصاد هنجاری تلاش می‌کند تا بفهمد افراد چگونه به برنامه‌ها، موقعیت‌ها و شرایط مختلف اقتصادی نگاه می‌کنند و چه چیزهایی را مطلوب یا نامطلوب می‌دانند. این علم به این پرسش پاسخ می‌دهد که “چه چیزی باید انجام شود؟”

به همین دلیل، گزاره‌های هنجاری معمولاً بر اساس عقاید و ارزش‌ها شکل می‌گیرند و آنچه که مطلوب تصور می‌شود را بررسی می‌کنند. به عنوان مثال، اگر گفته شود که دولت باید برای رسیدن به رشد اقتصادی، تلاش کند که درصد خاصی را هدف قرار دهد یا اینکه تورم را در حد معینی نگه دارد، این گزاره‌ها به‌عنوان هنجاری تلقی می‌شوند.

اقتصاد رفتاری نیز گاهی به هنجاری بودن متهم می‌شود، زیرا از روانشناسی شناختی برای ترغیب افراد به سمت تصمیمات بهتر استفاده می‌کند و به نحوه طراحی انتخاب‌ها توجه دارد.

در حالی که اقتصاد مثبت به توصیف شرایط و واقعیت‌های اقتصادی می‌پردازد، هدف اقتصاد هنجاری پیشنهاد راه‌حل‌ها و تغییر سیاست‌ها است. بیانیه‌های اقتصادی هنجاری به دنبال شناسایی و ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت اقتصادی هستند.

اهمیت اقتصاد هنجاری

اقتصاد هنجاری، از اهمیت زیادی برخوردار است و می‌تواند به چندین دلیل مهم زیر اشاره کرد:

1. راهنمایی برای سیاست‌گذاران: اقتصاد هنجاری به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا تصمیمات بهتری اتخاذ کنند. با تحلیل آثار اجتماعی و اقتصادی سیاست‌ها، می‌توان به راهکارهایی دست یافت که به بهبود رفاه اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها کمک کند.
2. توسعه نظریه‌های اقتصادی: اقتصاد هنجاری به توسعه نظریه‌های اقتصادی کمک می‌کند که به تحلیل مسائل اجتماعی و اقتصادی بپردازند. این نظریه‌ها می‌توانند به فهم بهتر از روابط بین متغیرهای اقتصادی و اجتماعی کمک کنند.
3. ترویج عدالت اجتماعی: با بررسی و تحلیل اصول عدالت اجتماعی، اقتصاد هنجاری می‌تواند به کاهش نابرابری‌ها و بهبود شرایط زندگی افراد کمک کند. این موضوع به ویژه در جوامع در حال توسعه بسیار حائز اهمیت است.
4. ایجاد آگاهی اجتماعی: اقتصاد هنجاری به افزایش آگاهی اجتماعی درباره مسائل اقتصادی کمک می‌کند. با توجه به ارزش‌ها و اصول اخلاقی، افراد می‌توانند به درک بهتری از تأثیرات اقتصادی تصمیمات خود بر دیگران دست یابند.

ویژگی‌های اقتصاد هنجاری

1. ارزش‌محور: اقتصاد هنجاری بر اساس ارزش‌ها و اصول اخلاقی جامعه شکل می‌گیرد. این به معنای آن است که این علم به‌جای صرفاً توصیف واقعیت‌های اقتصادی، سعی دارد تا بر اساس ارزش‌ها و نُرم‌های اجتماعی قضاوت کند.
2. تحلیل سیاست‌ها: در اقتصاد هنجاری، تحلیل سیاست‌های اقتصادی بر اساس اثرات آن‌ها بر رفاه اجتماعی و عدالت توزیعی انجام می‌شود. این به اقتصاددانان کمک می‌کند تا عواقب سیاست‌ها را فراتر از جنبه‌های اقتصادی مورد بررسی قرار دهند.
3. توجه به عدالت اجتماعی: یکی از مباحث کلیدی در اقتصاد هنجاری، عدالت اجتماعی است. این علم سعی دارد تا چگونگی توزیع عادلانه منابع و درآمد را بررسی کند و راهکارهایی برای کاهش نابرابری‌های اقتصادی پیشنهاد دهد.
4. نقد سیستم‌های اقتصادی: اقتصاد هنجاری به نقد سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی می‌پردازد. این علم می‌تواند به تحلیل کاستی‌های نظام‌های موجود و پیشنهاد اصلاحات برای بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی بپردازد.

مثال‌ها

1. توزیع درآمد: در بسیاری از جوامع، توزیع نابرابر درآمد به عنوان یک مشکل جدی شناخته می‌شود. اقتصاد هنجاری می‌تواند به تحلیل روش‌های توزیع درآمد و تأثیرات آن بر عدالت اجتماعی بپردازد.
2. محیط زیست: مسائل زیست‌محیطی نیز از جمله موضوعاتی هستند که اقتصاد هنجاری به آن‌ها توجه دارد. این علم می‌تواند به تحلیل روش‌های حفظ منابع طبیعی و محیط زیست بر اساس ارزش‌های اجتماعی کمک کند.
3. خدمات عمومی: در بررسی خدمات عمومی مانند آموزش و بهداشت، اقتصاد هنجاری می‌تواند به تحلیل نحوه تأمین این خدمات و تأثیرات آن‌ها بر رفاه اجتماعی بپردازد.

ارتباط اقتصاد هنجاری با اقتصاد مثبت

فرض کنید یک کشور در حال تصمیم‌گیری درباره سیاست مالی خود است. مسئولان با کارشناسان گفتگو می‌کنند و از آن‌ها می‌خواهند گزارشی از وضعیت فعلی اقتصادی کشور ارائه دهند. این مرحله بخشی از اقتصاد مثبت است، زیرا آن‌ها فقط در حال توصیف واقعیت‌ها هستند. سپس مسئولان از کارشناسان می‌پرسند که در شرایط کنونی چه کاری باید انجام دهند. این مرحله شامل اقتصاد هنجاری است، زیرا پیشنهادات و توصیه‌ها بر اساس ارزش‌ها و قضاوت‌های کارشناسان شکل می‌گیرند.

در این سناریو، دو بخش وجود دارد: بخش اول به “چیست” اشاره دارد و بخش دوم به “چه باید باشد.” بخش اول مبتنی بر واقعیت‌هاست و اطلاعات توصیفی ارائه می‌دهد، در حالی که بخش دوم شامل پیشنهادات و تصمیمات مبتنی بر ارزش‌ها و قضاوت‌های اقتصادی است.

اگر یکی از این دو بخش مفقود شود، ایجاد سیاست‌های مؤثر غیرممکن خواهد بود. هر دو بخش برای یک کسب و کار نیز مهم هستند. مثلاً اگر یک شرکت متوجه شود که محصولاتش در یک بازار خاص بیشتر فروخته می‌شود، تلاش می‌کند فروش را افزایش دهد. بخش اول این اطلاعات توصیفی است و مبتنی بر اقتصاد مثبت است. در حالی که بخش دوم که به ارزش‌ها مربوط می‌شود، نشان می‌دهد که چرا این شرکت باید در آن بازار خاص فروش بیشتری داشته باشد و بر اساس اقتصاد هنجاری است.

چرا ترکیب اقتصاد مثبت و هنجاری به سیاست‌گذاران کمک می‌کند؟

اقتصاد مثبت به تحلیل واقعیات می‌پردازد و بر اساس شواهد موجود، اظهاراتی بیان می‌کند که یا واقعاً اتفاق افتاده یا قابل تأیید هستند. از سوی دیگر، اقتصاد هنجاری به بررسی این می‌پردازد که در موقعیت‌های خاص چه اقداماتی باید انجام شود. ترکیب این دو رویکرد به سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان کمک می‌کند تا تصمیمات بهتری بگیرند.

اگر تنها یک نوع بیانیه ارائه دهیم، ممکن است مفید نباشد. اگر واقعیت‌ها را بشناسیم، باید بدانیم چگونه با آن‌ها برخورد کنیم. و اگر فقط نظرات را ارائه دهیم، چه نتیجه‌ای خواهیم گرفت؟ اقتصاد مثبت به اقتصاددانان کمک می‌کند تا به واقعیت‌ها توجه کنند و بررسی کنند که آیا آن‌ها برای همه شرایط درست هستند یا خیر. اگر درست باشد، آن‌ها توصیه‌های خود را ارائه می‌دهند و در غیر این صورت، رویکرد خود را تغییر می‌دهند و پیشنهادات جدیدی ارائه می‌کنند.

به عنوان مثال، اگر گفته شود دستمزد کارگران ۵ دلار در ساعت است، این یک بیانیه اقتصادی مثبت است. اما اگر گفته شود که باید دستمزد کارگران بیش از ۱۰ دلار در ساعت باشد، این یک گزاره هنجاری است. با ترکیب این دو نوع گزاره، می‌توانیم بفهمیم چرا ترکیب واقعیت و قضاوت درباره آن اهمیت دارد.

اقتصاددانان برجسته هنجاری

آدام اسمیت

آدام اسمیت یک اقتصاددان، فیلسوف و نویسنده اسکاتلندی بود که در قرن هجدهم زندگی می‌کرد. او به خاطر دو اثر مهمش شناخته می‌شود: «نظریه احساسات اخلاقی» و «تحقیقی در ماهیت و علل ثروت ملل». در «نظریه احساسات اخلاقی»، او همدردی را به عنوان پایه‌ای برای رفتار اجتماعی معرفی می‌کند. استدلال‌های او درباره احساسات اخلاقی و همدردی به عنوان اصول عدالت، زمینه‌ساز شکل‌گیری اقتصاد هنجاری مدرن شدند.

آمارتیا سن

آمارتیا سن یک اقتصاددان هندی از قرن بیستم و برنده جایزه نوبل است. او در کتابش به نام «رفتار اقتصادی و احساسات اخلاقی» تلاش کرده تا تفاوت بین اقتصاد مثبت و هنجاری را توضیح دهد. او تأکید می‌کند که چون اقتصاد رفاه تأثیر زیادی بر رفتار واقعی دارد، ملاحظات اخلاقی باید بیشتر در این زمینه مورد توجه قرار گیرند، در حالی که به گفته او، این نکته تا حد زیادی نادیده گرفته شده است.

تفاوت اقتصاد هنجاری و اقتصاد توصیفی

اقتصاد هنجاری و اقتصاد توصیفی (یا مثبت) دو رویکرد متفاوت در علم اقتصاد هستند:

• اقتصاد توصیفی: این رویکرد به توصیف و تحلیل واقعیت‌های اقتصادی می‌پردازد. به عنوان مثال، اقتصاددانان در این شاخه می‌توانند به بررسی نرخ بیکاری، تورم و دیگر شاخص‌های اقتصادی بپردازند. هدف اقتصاد توصیفی این است که به سؤالاتی مانند “چگونه قیمت‌ها تعیین می‌شوند؟” یا “چگونه بازارها کار می‌کنند؟” پاسخ دهد.
• اقتصاد هنجاری: در مقابل، این رویکرد به تحلیل قضاوت‌ها و ارزش‌های مرتبط با اقتصاد می‌پردازد. اقتصاد هنجاری به سؤالاتی مانند “چه اقداماتی باید انجام شود تا رفاه اجتماعی افزایش یابد؟” و “چگونه می‌توان عدالت اقتصادی را تحقق بخشید؟” می‌پردازد.

نتیجه‌گیری

اقتصاد هنجاری، به عنوان یکی از شاخه‌های مهم علم اقتصاد، به تحلیل ارزش‌ها، اصول و نُرم‌های اجتماعی در فرآیندهای اقتصادی می‌پردازد. این علم نه تنها به درک بهتر از مسائل اقتصادی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی جوامع نیز منجر شود. با توجه به چالش‌های پیچیده‌ای که جوامع امروزی با آن مواجه هستند، اهمیت اقتصاد هنجاری روز به روز بیشتر می‌شود و نیاز به تحلیل‌های عمیق و چندبعدی در این زمینه احساس می‌شود.