بودجه Budget

بودجه budget را می‌توان یکی از اساسی‌ترین مفاهیم اقتصادی دانست که زیربنای مدیریت مالی در هر سطحی را تشکیل می‌دهد. این اصطلاح در اقتصاد خرد به معنای تخصیص منابع مالی برای تأمین نیازها و اهداف مختلف به کار می‌رود. بودجـه از مقیاس‌های کوچک مانند افراد و خانواده‌ها تا مقیاس‌های بزرگ‌تر نظیر کسب‌وکارها و دولت‌ها کاربرد دارد. در هر یک از این سطوح، بودجه شامل درآمدها و هزینه‌ها است که باید به دقت مدیریت شوند.

بودجـه در واقع چارچوبی است که تمام جنبه‌های مالی از جمله هزینه‌ها، درآمدها، پرداختی‌ها، دریافتی‌ها، کسری‌ها و نقل‌وانتقال‌های مالی را در بر می‌گیرد. این مفهوم به ما کمک می‌کند تا منابع محدود خود را به طور بهینه تخصیص دهیم و برای دستیابی به اهداف مالی برنامه‌ریزی کنیم.

مفهوم بودجـه از زمان شکل‌گیری تاکنون دچار تغییرات و تحولات بسیاری شده است. ارائه یک تعریف واحد که تمام جنبه‌های مختلف این مفهوم را در برگیرد، همواره چالشی بزرگ بوده است. با این حال، می‌توان بودجه را به طور کلی به عنوان تخمینی از درآمدها و هزینه‌های یک واحد اقتصادی در یک دوره زمانی مشخص تعریف کرد که اهداف و برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت آن را پوشش می‌دهد.

سیاست‌های بودجـه‌ریزی در قالب برنامه‌ریزی عملیاتی به جنبه‌های مختلف مالی از جمله مخارج، سرمایه‌گذاری‌ها و گردش وجوه نقد می‌پردازد. این سیاست‌ها ابزار ارزشمندی برای مدیران سازمان‌ها فراهم می‌آورد تا بتوانند وضعیت مالی واحد خود را بهتر بشناسند و تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه‌تری انجام دهند.

مدیران با استفاده از بودجـه‌ ریزی، قادر به شناسایی تغییرات محیطی و تحلیل تأثیرات آن بر سازمان خواهند بود. همچنین این فرآیند به آن‌ها کمک می‌کند تا مشکلات احتمالی را پیش از وقوع شناسایی و برای حل آن‌ها اقدام کنند. در نتیجه، بودجه نه تنها به عنوان ابزاری برای مدیریت مالی، بلکه به عنوان یک راهنمای استراتژیک برای مدیریت موثر سازمان‌ها به کار می‌رود.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

پادکست کوتاه این مقاله را همین حالا بصورت آنلاین بشونید و دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید!

برای شنیدن پادکست بصورت آنلاین لطفا ثبت نام کنید و یا به حساب کاربری خود وارد شوید. در غیر این صورت میتوانید فایل پادکست را در انتهای مقاله، دانلود کنید!

تاریخچه بودجه

مفهوم بودجـه به زمان‌های بسیار دور بازمی‌گردد و تاریخ آن با تحولات مختلف اقتصادی و سیاسی همراه بوده است. اولین نمونه‌های بودجـه در دولت‌های باستانی مشاهده می‌شود که بیشتر به منظور مدیریت مالیات‌ها، هزینه‌های عمومی و منابع مالی دولت‌ها و سلطنت‌ها استفاده می‌شد.

در این دوران، به طور خاص در امپراتوری‌های بزرگ مانند امپراتوری روم یا دولت‌های باستانی مصر، مدیریت منابع مالی و تخصیص آن‌ها برای امور جنگی، ساخت‌وساز و دیگر فعالیت‌های دولتی اهمیت زیادی داشت.

در این دوران اولیه، مفهوم بودجـه هنوز به شکل مدرن و پیچیده‌ای که امروز می‌شناسیم، توسعه نیافته بود و بیشتر یک فرایند ساده و ابتدایی برای جمع‌آوری مالیات‌ها و هزینه کردن آن‌ها بود. حسابداری دولتی و تهیه برنامه‌های مالی اغلب به صورت دستی و با نظارت فرمانروایان یا مقامات عالی‌رتبه انجام می‌شد و در بسیاری از موارد هدف اصلی آن تأمین منابع برای ارتش و پروژه‌های عمرانی بود.

تحول در قرن 18 و 19 میلادی

با گذشت زمان و پیچیده‌تر شدن جوامع، خصوصاً در دوران قرن 18 و 19 میلادی، مفاهیم بودجـه دولتی به طور رسمی‌تری توسعه یافت. در این دوره، دولت‌ها به دنبال ایجاد سیستم‌های مالی منظم‌تر و پاسخگوتر برای مدیریت مالیات‌ها، درآمدها و هزینه‌های عمومی بودند. این دوران به ویژه با رشد دولت‌های ملی و مرکزی همراه بود که در آن دولت‌ها به اهمیت مدیریت منابع مالی و پاسخگویی به مردم پی بردند.

انگلستان یکی از پیشگامان در این زمینه بود. در اوایل قرن 18 میلادی، این کشور اولین بودجه دولتی را برای کنترل هزینه‌ها و تأمین منابع برای پروژه‌های بزرگ‌تری مانند جنگ‌ها و توسعه زیرساخت‌ها معرفی کرد.

این بودجته‌ها به شکلی نوین، نه تنها برای تخصیص هزینه‌ها، بلکه برای پاسخگویی به نیازهای اقتصادی و سیاسی جامعه تنظیم می‌شدند. در این دوران، بودجه به عنوان یک ابزار مهم سیاسی شناخته می‌شد که دولت‌ها می‌توانستند با استفاده از آن اعتماد عمومی را جلب کرده و شفافیت مالی را افزایش دهند.

توسعه مفهوم بودجه در قرن بیستم

در قرن 20 میلادی، مفهوم بودجـه به صورت رسمی‌تر و پیچیده‌تری در بسیاری از کشورهای جهان توسعه یافت. با گسترش دولت رفاه و تأسیس سازمان‌های بین‌المللی اقتصادی، مانند صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی، استفاده از بودجه‌های کلان و موردی برای تخصیص منابع عمومی و هدایت سیاست‌های اقتصادی گسترش یافت.

کشورهای مختلف شروع به استفاده از روش‌های نوین حسابداری و برنامه‌ریزی مالی کردند و ابزارهایی مانند پیش‌بینی اقتصادی و مدیریت مالی دولت به سرعت در سیستم‌های دولتی جا افتاد. این روند در دهه‌های بعدی در بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به یک فرایند استاندارد تبدیل شد که به دولت‌ها کمک می‌کرد تا کاهش کسری بودجه، نظارت بر هزینه‌ها و تحریک رشد اقتصادی را به طور مؤثرتر انجام دهند.

اهمیت بودجه در اقتصاد

مدیریت منابع محدود

یکی از اصول بنیادی اقتصاد، کمیابی منابع است. منابع اقتصادی شامل نیروی انسانی، سرمایه، مواد اولیه و زمان، محدود هستند. بودجه به دولت‌ها، شرکت‌ها و حتی خانوارها کمک می‌کند تا این منابع محدود را به شیوه‌ای بهینه تخصیص دهند.

• مثال در سطح دولت: دولت‌ها با تنظیم بودجـه عمومی می‌توانند درآمدهای حاصل از مالیات‌ها را به خدمات عمومی مانند آموزش، بهداشت و زیرساخت‌ها اختصاص دهند. بدون بودجه‌ ریزی دقیق، ممکن است منابع به هدر برود یا صرف فعالیت‌های کم‌اهمیت شود.
• مثال در سطح شرکت‌ها: یک شرکت ممکن است با محدودیت سرمایه مواجه باشد. بودجه‌ ریزی به شرکت کمک می‌کند تا منابع خود را بین تحقیق و توسعه، تولید و بازاریابی به بهترین شکل تخصیص دهد.

تعیین اولویت‌ها

بودجـه به عنوان یک ابزار برنامه‌ریزی، سازمان‌ها را قادر می‌سازد تا اولویت‌های خود را مشخص کنند. در هر سازمان یا دولتی، منابع کافی برای تأمین تمامی نیازها وجود ندارد. بنابراین، بودجه کمک می‌کند تا فعالیت‌های ضروری‌تر شناسایی و منابع بیشتری به آن‌ها اختصاص یابد.

• در سطح دولت: بودجـه‌ ریزی می‌تواند به دولت‌ها کمک کند تا اولویت‌های ملی مانند امنیت، آموزش یا بهداشت را تعیین کنند. برای مثال، در مواقع بحران اقتصادی یا جنگ، بخش دفاعی و رفاه اجتماعی ممکن است اولویت بیشتری پیدا کند.
• در سطح شرکت‌ها و خانوارها: یک شرکت ممکن است بین افزایش ظرفیت تولید یا بهبود کیفیت محصولات یکی را اولویت دهد. خانوارها نیز بودجه خود را برای هزینه‌های ضروری مانند غذا و مسکن تخصیص می‌دهند.

کنترل مالی

یکی از وظایف اصلی بودجـه، کنترل هزینه‌ها است. بودجه به عنوان یک ابزار نظارتی، به دولت‌ها و سازمان‌ها کمک می‌کند تا از انحرافات مالی جلوگیری کنند و هزینه‌ها را در چارچوب برنامه‌ریزی‌شده نگه دارند.

• در دولت: نظارت بر هزینه‌های عمومی از طریق بودجه، شفافیت و کارآمدی را افزایش می‌دهد. دولت‌ها می‌توانند با استفاده از بودجـه، عملکرد وزارتخانه‌ها و نهادهای عمومی را ارزیابی کنند.
• در شرکت‌ها: بودجـه ریزی به مدیران کمک می‌کند تا هزینه‌های بخش‌های مختلف را کنترل کرده و از ایجاد کسری‌های غیرمنتظره جلوگیری کنند. اگر بخشی از شرکت بیش از حد پیش‌بینی شده هزینه کند، بودجـه این انحراف را سریعاً نشان می‌دهد و امکان اقدامات اصلاحی را فراهم می‌کند.

تحریک رشد اقتصادی

بودجـه ابزاری حیاتی برای تحریک رشد اقتصادی است. دولت‌ها می‌توانند از طریق سیاست‌های مالی و تنظیم بودجه، فعالیت‌های اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهند.

• بودجه سرمایه‌گذاری عمومی: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها مانند جاده‌ها، پل‌ها، بیمارستان‌ها و مدارس می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند. این نوع هزینه‌ها نه تنها اشتغال‌زایی می‌کند بلکه بهره‌وری اقتصاد را در بلندمدت افزایش می‌دهد.
• حمایت از بخش خصوصی: دولت‌ها می‌توانند با تنظیم بودجه‌ای که شامل کاهش مالیات‌ها یا ارائه تسهیلات به بخش خصوصی باشد، سرمایه‌گذاری و تولید را تشویق کنند.
• تحریک مصرف: در مواقع رکود اقتصادی، دولت‌ها از طریق افزایش هزینه‌های عمومی یا کاهش مالیات‌ها، مصرف خانوارها را تحریک کرده و تقاضای کل را افزایش می‌دهند.

ایجاد شفافیت و پاسخگویی

یکی از مهم‌ترین نقش‌های بودجـه، ایجاد شفافیت و پاسخگویی در مدیریت مالی است.

• در دولت‌ها: بودجـه به عنوان سندی عمومی ارائه می‌شود که نشان می‌دهد درآمدهای دولت چگونه جمع‌آوری شده و در چه بخش‌هایی هزینه می‌شود. این شفافیت به مردم و نمایندگان آن‌ها امکان می‌دهد تا عملکرد دولت را ارزیابی کنند.
• در شرکت‌ها: بودجـه ریزی و گزارش‌دهی منظم، سرمایه‌گذاران و ذی‌نفعان را از وضعیت مالی شرکت آگاه می‌کند و اعتماد آن‌ها را افزایش می‌دهد.
• در خانوارها: تنظیم بودجه خانوارها نیز می‌تواند باعث شود که افراد بهتر درآمدها و هزینه‌های خود را مدیریت کرده و از بدهی‌های غیرضروری جلوگیری کنند.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

اهداف اصلی تهیه بودجه

بودجـه ریزی چه در سطح فردی و چه در سطح دولتی، با اهداف متعددی دنبال می‌شود.

این اهداف را می‌توان به پنج بخش اصلی تقسیم کرد:

• توزیع عادلانه منابع مالی: بودجـه ابزاری برای ارزیابی و اجرای توزیع عادلانه وجوه و منابع در بین بخش‌های مختلف است.
• تقویت پاسخگویی: بودجه ریزی کمک می‌کند تا سازمان‌ها و دولت‌ها در برابر استفاده از منابع عمومی پاسخگو باشند.
• کسب مجوز قانونی: بودجـه به عنوان مجوز قانونی برای اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های دولت عمل می‌کند.
• راهنمایی برای سیاست‌گذاری: بودجـه چارچوبی برای تصمیم‌گیری و اجرای سیاست‌های دولت ارائه می‌دهد.
• کنترل قوه مجریه توسط قوه مقننه: از طریق بودجـه، قوه مقننه می‌تواند نظارت و کنترل موثری بر عملکرد قوه مجریه داشته باشد.

مراحل تنظیم بودجه

فرآیند تنظیم بودجه یک فرایند پیچیده و مرحله‌به‌مرحله است که نیاز به دقت، برنامه‌ریزی و نظارت مستمر دارد. این مراحل به ترتیب به شرح زیر هستند که در هر مرحله، تصمیم‌گیری‌های مهمی صورت می‌گیرد که بر موفقیت یا عدم موفقیت این فرآیند تأثیر مستقیم دارد.

1. تعیین اهداف

اولین مرحله در تنظیم بودجه، تعیین اهداف است. در این مرحله، باید اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت شفاف و مشخص شوند. این اهداف ممکن است به امور مختلفی مرتبط باشند، مانند افزایش سود در یک کسب‌وکار، کاهش بدهی‌ها یا بهبود زیرساخت‌ها در دولت‌ها و سازمان‌ها. تعیین اهداف به عنوان مبنای اصلی فرآیند بودجـه‌ریزی عمل می‌کند و همه برنامه‌ریزی‌های بعدی بر اساس این اهداف شکل می‌گیرند.

به عبارت دیگر، اهداف مشخص می‌کنند که چگونه منابع مالی باید تخصیص داده شوند تا به این اهداف دست یافت. این مرحله به ارزیابی نیازها و اولویت‌های کلیدی نیز کمک می‌کند.

2. پیش‌بینی درآمدها

در این مرحله، باید پیش‌بینی‌های دقیق و معقولی از درآمدها صورت گیرد. این درآمدها می‌توانند از منابع مختلفی مانند مالیات‌ها، فروش کالا و خدمات، یا سایر منابع مالی حاصل شوند. پیش‌بینی درآمدها یکی از مراحل حساس و چالش‌برانگیز است، چرا که این پیش‌بینی‌ها باید بر اساس شرایط اقتصادی موجود، ترندهای تاریخی و روندهای آینده باشد.

اگر پیش‌بینی‌ها دقیق نباشند، ممکن است سازمان با کسری بودجه مواجه شود و نتواند اهداف خود را تحقق بخشد. همچنین، در این مرحله باید به پایداری منابع درآمدی و میزان نوسانات اقتصادی نیز توجه شود.

3. برآورد هزینه‌ها

در این مرحله، باید هزینه‌ها برای دستیابی به اهداف مشخص شوند. هزینه‌ها می‌توانند شامل هزینه‌های عملیاتی مانند حقوق کارکنان و مواد مصرفی، هزینه‌های سرمایه‌گذاری مانند خرید تجهیزات و ساخت زیرساخت‌ها، و پرداخت بدهی‌ها یا سایر هزینه‌های مالی باشند.

برآورد هزینه‌ها باید دقیق و واقع‌بینانه باشد، زیرا یک برآورد نادرست می‌تواند به کسری بودجه یا عدم تخصیص کافی منابع برای پروژه‌ها منجر شود. همچنین، باید در نظر گرفت که هزینه‌ها ممکن است در طول زمان تغییر کنند، بنابراین انعطاف‌پذیری در برآوردها ضروری است.

4. تخصیص منابع

پس از پیش‌بینی درآمدها و برآورد هزینه‌ها، باید منابع مالی به فعالیت‌ها و برنامه‌های مختلف تخصیص داده شوند. در این مرحله، تخصیص منابع بر اساس اولویت‌های سازمانی یا دولتی صورت می‌گیرد. به این معنا که باید مشخص شود کدام برنامه‌ها یا پروژه‌ها نیاز به تخصیص بیشتری دارند و کدام‌ها می‌توانند با منابع کمتری اداره شوند.

این مرحله نیازمند تحلیل دقیق است تا منابع به طور بهینه و مطابق با اهداف اصلی تخصیص یابند. تخصیص منابع به معنای ایجاد تعادل بین درآمدها و هزینه‌ها و جلوگیری از اتلاف منابع است.

5. تصویب و اجرای بودجه

پس از تنظیم و تخصیص منابع، بودجـه باید تصویب شود. در سازمان‌های دولتی، این تصویب معمولاً توسط پارلمان یا مقامات دولتی صورت می‌گیرد. در بخش خصوصی، مدیران ارشد شرکت‌ها مسئول تصویب بودجه هستند.

پس از تصویب، مرحله اجرای بودجـه آغاز می‌شود. در این مرحله، سازمان یا دولت باید طبق برنامه‌های مالی مصوب عمل کند و منابع تخصیص‌یافته را به طور مؤثر و کارآمد مصرف کند. اجرای بودجه نیازمند نظارت دقیق بر هزینه‌ها و اطمینان از اینکه تمامی اقدامات در راستای اهداف اصلی صورت می‌گیرند، است.

6. نظارت و کنترل

مرحله آخر نظارت و کنترل است که در طول زمان و در حین اجرای بودجـه انجام می‌شود. نظارت مستمر بر عملکرد مالی سازمان یا دولت ضروری است تا از انحرافات بودجـه‌ای جلوگیری شود. در این مرحله، بررسی‌های دوره‌ای باید انجام شود تا مشخص شود که آیا برنامه‌ها طبق پیش‌بینی‌ها پیش می‌روند یا خیر.

در صورت مشاهده انحرافات از برنامه، باید اقدامات اصلاحی انجام شود، مانند کاهش هزینه‌ها، تغییر در اولویت‌ها یا جذب منابع اضافی. نظارت مستمر و دقیق بر اجرای بودجـه کمک می‌کند تا سازمان یا دولت از هدررفت منابع جلوگیری کرده و در صورت بروز مشکلات، به سرعت اقدام اصلاحی انجام دهد.

مراحل تنظیم بودجه در ایران

فرآیند بودجـه ریزی در ایران، به ویژه در بخش دولتی، از مراحلی مشخص و سازمان‌یافته تشکیل شده است. این فرآیند برای تضمین مدیریت صحیح منابع مالی کشور، از تهیه و تنظیم بودجه تا نظارت بر اجرای آن، طی چهار مرحله اصلی صورت می‌گیرد.

1. تهیه، تنظیم و پیشنهاد بودجه: اولین گام در بودجـه ریزی، تهیه و تنظیم آن توسط دولت است. وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مختلف، پیشنهادهای مالی خود را به دولت ارائه می‌دهند. پس از بررسی و تجمیع این پیشنهادها، لایحه بودجه تدوین می‌شود.
2. تصویب لایحه بودجه: لایحه بودجـه پس از تهیه، به مجلس شورای اسلامی ارسال می‌شود. در این مرحله، نمایندگان مجلس به بررسی دقیق بندهای مختلف بودجـه می‌پردازند و پس از انجام اصلاحات و تغییرات لازم، آن را به تصویب می‌رسانند.
   بر اساس اصل 52 قانون اساسی ایران، بودجه سالانه کشور در قالب یک لایحه توسط دولت به مجلس ارائه می‌شود. این لایحه شامل تمام پیش‌بینی‌های درآمدها و هزینه‌های دولت است. طبق اصل 126 قانون اساسی، رئیس‌جمهور مسئول برنامه‌ریزی و نظارت بر بودجه است و این وظیفه را نمی‌تواند به دیگری واگذار کند.
3. اجرای بودجه: پس از تصویب لایحه بودجـه، وارد مرحله اجرا می‌شود. در این بخش، دستگاه‌های دولتی مطابق با بودجه مصوب اقدام به خرج‌کردن منابع و اجرای برنامه‌ها می‌کنند. دولت موظف است در چارچوب مصوبات مجلس، بودجه را عملیاتی کند.
4. نظارت بر بودجه: آخرین مرحله، نظارت بر اجرای بودجـه است. این نظارت توسط سازمان برنامه و بودجـه، دیوان محاسبات کشور و مجلس شورای اسلامی انجام می‌شود. هدف از این مرحله، اطمینان از استفاده صحیح از منابع و جلوگیری از هرگونه تخلف مالی است. در صورت مشاهده انحراف یا تخلف، اقدامات قانونی برای اصلاح یا برخورد با آن انجام می‌شود.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

روش‌های تهیه و تنظیم بودجه

بودجه بندی افزایشی یا سنتی (Incremental Budgeting)

بودجه بندی افزایشی یا سنتی (Incremental Budgeting) یکی از روش‌های ساده و رایج در تنظیم بودجه است. در این روش، بودجـه جدید با اضافه یا کم کردن درصدی ثابت به مبالغ بودجـه سال قبل تعیین می‌شود. این رویکرد به دلیل سرعت و سادگی اجرا، در بسیاری از سازمان‌ها و کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، انتقاداتی نیز به آن وارد است.

یکی از مهم‌ترین ایرادات این روش، کاهش انگیزه برای صرفه‌جویی در هزینه‌هاست. وقتی بودجـه هر سال به‌طور خودکار افزایش می‌یابد، دیگر نیازی به کنترل و کاهش هزینه‌ها احساس نمی‌شود. همچنین، این روش تغییرات ناگهانی و عوامل غیرمنتظره، مانند افزایش تورم یا رکود اقتصادی، را در نظر نمی‌گیرد. در چنین شرایطی، ممکن است هزینه‌ها به‌سرعت افزایش یابند، در حالی که رشد درآمدها همچنان محدود و ثابت باقی بماند.

علاوه بر این، برخی بخش‌ها ممکن است برای دریافت بودجـه بیشتر، هزینه‌های خود را بیش از واقعیت گزارش دهند که منجر به هدررفت منابع می‌شود. با وجود این چالش‌ها، بودجه‌بندی افزایشی به دلیل سادگی و کارایی اولیه، همچنان یکی از روش‌های پرکاربرد در مدیریت مالی است.

بودجه بندی مبتنی بر فعالیت (Activity-based budgeting)

بودجه بندی مبتنی بر فعالیت (Activity-based budgeting) یکی از روش‌های دقیق‌تر و پیچیده‌تر در تنظیم بودجـه است. در این روش، برخلاف روش سنتی که بر اساس تغییرات درصدی در مبالغ سال قبل تنظیم می‌شود، تمامی واحدها و فعالیت‌های مختلف سازمان شناسایی شده و هزینه‌های مربوط به هر یک به دقت بررسی و تحلیل می‌شود.

این روش به سازمان‌ها کمک می‌کند تا هزینه‌ها را بر اساس فعالیت‌ها و عملکرد واقعی تقسیم کنند و از این طریق بتوانند بودجـه‌ای دقیق‌تر و مرتبط‌تر با نیازها و اولویت‌ها تنظیم کنند. برخلاف روش سنتی که ممکن است هزینه‌ها به‌صورت عمومی و کلی محاسبه شوند، در بودجه‌بندی مبتنی بر فعالیت، هر بخش به‌طور جداگانه و بر اساس میزان فعالیت و منابع مصرفی‌اش ارزیابی می‌شود.

با این حال، این روش معایب خاص خود را نیز دارد. تجزیه و تحلیل دقیق تمامی فعالیت‌ها، به ویژه در سازمان‌های با فرآیندهای پیچیده و چندوجهی، بسیار زمان‌بر و پرهزینه است. علاوه بر این، افرادی که مسئول تنظیم این نوع بودجـه هستند، باید دانش عمیقی از فعالیت‌ها و فرآیندهای سازمان داشته باشند تا بتوانند به درستی هزینه‌ها را پیش‌بینی کنند و تخصیص منابع را بهینه نمایند.

بودجه‌بندی بر اساس پیشنهاد ارزش

یک روش است که تمرکز اصلی آن بر حذف هزینه‌های غیرضروری است. در این رویکرد، از هر فرد، شرکت یا کشور خواسته می‌شود که تنها هزینه‌هایی را تأمین کند که ارزش واقعی و ملموس برای سازمان یا هدف مورد نظر ایجاد کنند.

به عبارت دیگر، هر هزینه‌ای که برای سازمان سودآوری نداشته باشد یا در فرآیند رسیدن به اهداف مؤثر نباشد، باید حذف شود. هدف این نوع بودجه بندی، کاهش هزینه‌ها و تمرکز بر فعالیت‌هایی است که به طور مستقیم به تولید ارزش برای ذینفعان می‌انجامند.

بودجه‌بندی مبتنی بر صفر

یکی از روش‌های بسیار کاربردی و شفاف در تنظیم بودجـه است که برخلاف روش‌های سنتی، هیچ‌گونه پیش‌فرضی برای هزینه‌های سال گذشته در نظر نمی‌گیرد. در این روش، هر دوره از ابتدا شروع می‌شود و تمامی هزینه‌ها از صفر بررسی و تجزیه و تحلیل می‌شوند.

هر واحد سازمانی باید برای هر هزینه‌ای که درخواست می‌کند، توجیه منطقی و اقتصادی ارائه دهد. به این ترتیب، تمامی هزینه‌ها بر اساس نیازهای واقعی و اولویت‌ها ارزیابی شده و هیچ هزینه‌ای بدون بررسی دقیق و استدلال پذیرفته نمی‌شود. این روش به سازمان‌ها این امکان را می‌دهد که منابع خود را به صورت بهینه‌تر تخصیص دهند و از هزینه‌های غیرضروری جلوگیری کنند.

در ادامه به بررسی انواع بودجـه میپردازیم:

بودجه بر اساس ماهیت

بودجـه را می‌توان بر اساس ماهیت آن به دو نوع مالی و غیرمالی تقسیم کرد. هر کدام از این دسته‌ها نقش متفاوتی در مدیریت و برنامه‌ریزی دارند و به سازمان‌ها و دولت‌ها کمک می‌کنند تا منابع خود را به طور بهینه تخصیص دهند.

بودجه مالی

بودجـه مالی به تمامی جنبه‌های پولی و مالی مرتبط است و شامل درآمدها و هزینه‌های پولی می‌شود که در قالب ارقام و اعداد مشخص بیان می‌گردد. این نوع بودجه معمولاً به شکل کمی و با استفاده از واحدهای پولی (مانند دلار، یورو یا ریال) تنظیم می‌شود. بودجه مالی ابزاری کلیدی برای مدیریت جریان‌های نقدی، تخصیص منابع به بخش‌های مختلف، و کنترل هزینه‌ها است.

به عنوان مثال، دولت‌ها از بودجـه مالی برای پیش‌بینی و مدیریت درآمدهای حاصل از مالیات‌ها، صادرات منابع طبیعی، و هزینه‌های عمومی مانند بهداشت و آموزش استفاده می‌کنند. در سطح شرکت‌ها، بودجه مالی می‌تواند به پیش‌بینی درآمد فروش، مدیریت هزینه‌های عملیاتی و برنامه‌ریزی سرمایه‌گذاری کمک کند. در نهایت، این نوع بودجه به دلیل قابلیت اندازه‌گیری دقیق و تحلیل کمی، نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی دارد.

بودجه غیرمالی

در مقابل، بودجـه غیرمالی به عناصر غیرپولی در برنامه‌ریزی‌ها می‌پردازد. این نوع بودجه شامل برنامه‌ریزی برای منابعی است که نمی‌توان آن‌ها را به صورت مستقیم در قالب اعداد پولی بیان کرد، مانند نیروی انسانی، زمان، و تجهیزات. بودجـه غیرمالی بیشتر بر تخصیص و مدیریت این منابع فیزیکی و انسانی تمرکز دارد و اغلب در برنامه‌ریزی عملیاتی و استراتژیک به کار می‌رود.

برای مثال، در یک پروژه ساخت‌وساز، برنامه‌ریزی برای تعداد کارگران مورد نیاز، ساعات کاری آن‌ها، و میزان مواد اولیه مورد نیاز، بخش‌هایی از بودجـه غیرمالی هستند. همچنین، در یک شرکت تولیدی، برنامه‌ریزی برای میزان تولید یا زمان‌بندی استفاده از ماشین‌آلات به بودجه غیرمالی مرتبط است. هرچند این نوع بودجه مستقیماً شامل ارقام مالی نمی‌شود، اما تأثیرات غیرمستقیمی بر هزینه‌ها و بهره‌وری مالی سازمان دارد.

بودجـه‌های مالی و غیرمالی مکمل یکدیگر هستند و هماهنگی بین آن‌ها برای دستیابی به اهداف سازمانی ضروری است. در حالی که بودجه مالی برای نظارت و کنترل جریان‌های نقدی به کار می‌رود، بودجه غیرمالی اطمینان می‌دهد که منابع انسانی و فیزیکی به درستی و در جهت اهداف استراتژیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. این هماهنگی می‌تواند بهره‌وری و کارایی را در هر نوع سازمان، از دولت گرفته تا شرکت‌ها و حتی خانوارها، افزایش دهد.

بودجه بر اساس تعادل درآمد و هزینه

بودجـه بر اساس تعادل میان درآمدها و هزینه‌ها به سه دسته اصلی بودجه متوازن، بودجه کسری و بودجه مازاد تقسیم می‌شود. این دسته‌بندی نشان‌دهنده وضعیت مالی و نحوه مدیریت منابع در یک دوره مالی مشخص است. هر یک از این انواع، پیامدهای خاصی برای اقتصاد و سیاست‌های مالی به همراه دارند.

بودجه متوازن

بودجـه متوازن به وضعیتی اشاره دارد که درآمدها و هزینه‌ها برابر هستند. در این نوع بودجـه، تمامی هزینه‌های پیش‌بینی‌شده توسط درآمدهای موجود پوشش داده می‌شوند، بنابراین نیازی به استقراض یا تأمین مالی اضافی وجود ندارد. بودجه متوازن معمولاً نشانه‌ای از مدیریت مالی پایدار است و به عنوان یک هدف ایده‌آل در بسیاری از کشورها و سازمان‌ها مطرح می‌شود.

اجرای چنین بودجـه‌ای می‌تواند از ایجاد بدهی‌های جدید جلوگیری کرده و ثبات اقتصادی را تضمین کند. با این حال، دستیابی به بودجه متوازن همیشه ممکن نیست، به خصوص در شرایط اقتصادی ناپایدار یا در زمان وقوع بحران‌های غیرمنتظره.

بودجه کسری

بودجـه کسری زمانی رخ می‌دهد که هزینه‌ها بیشتر از درآمدها باشند. این نوع بودجه معمولاً در شرایطی مانند رکود اقتصادی، جنگ، یا نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌ها و رفاه اجتماعی به وجود می‌آید. برای جبران این کسری، دولت‌ها و سازمان‌ها معمولاً به استقراض از منابع داخلی یا خارجی، فروش اوراق قرضه یا استفاده از ذخایر مالی روی می‌آورند.

بودجـه کسری می‌تواند در کوتاه‌مدت برای تحریک اقتصاد و ایجاد اشتغال مفید باشد، اما در بلندمدت ممکن است منجر به افزایش بدهی‌ها، فشار بر نرخ بهره و تورم شود. بنابراین، مدیریت بودجـه کسری نیازمند برنامه‌های اصلاحی مانند افزایش درآمدهای مالیاتی یا کاهش هزینه‌های غیرضروری است.

بودجه مازاد

بودجـه مازاد به وضعیتی گفته می‌شود که درآمدها از هزینه‌ها بیشتر هستند. این نوع بودجه نشان‌دهنده یک وضعیت مالی قوی و کارآمد است. مازاد بودجـه می‌تواند برای کاهش بدهی‌های قبلی، افزایش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های توسعه‌ای یا ایجاد ذخایر مالی برای مقابله با بحران‌های آینده استفاده شود.

بودجـه مازاد اغلب به عنوان نشانه‌ای از سلامت مالی و مدیریت مؤثر منابع تلقی می‌شود و می‌تواند اعتماد عمومی و سرمایه‌گذاران را نسبت به دولت یا سازمان تقویت کند. با این حال، مازاد بودجه باید با دقت مدیریت شود تا از تأثیرات منفی مانند کاهش خدمات عمومی یا سرمایه‌گذاری ناکافی جلوگیری شود.

نمودار بودجه

نمودار بودجـه یک ابزار گرافیکی است که برای نمایش منابع و مصارف مالی در یک دوره زمانی خاص طراحی می‌شود. این نمودار می‌تواند به‌صورت گرافیکی، اطلاعات مربوط به درآمدها و هزینه‌ها را به‌طور واضح و قابل فهم برای مدیران، تصمیم‌گیرندگان و سایر ذینفعان نمایش دهد.

انواع نمودارهای بودجه

• نمودار دایره‌ای (Pie Chart): این نمودار برای نمایش نسبت‌های مختلف درآمدها و هزینه‌ها در بودجه استفاده می‌شود. هر بخش از دایره نمایانگر یک دسته از منابع یا مصارف است. این نوع نمودار به‌ویژه برای نمایش تخصیص بودجه به بخش‌های مختلف (مانند آموزش، بهداشت، دفاع و …) مفید است.
• نمودار ستونی (Bar Chart): این نمودار برای مقایسه میزان منابع و مصارف در زمان‌های مختلف یا بین بخش‌های مختلف کاربرد دارد. برای مثال، می‌توان با استفاده از نمودار ستونی، بودجـه هر بخش از دولت را در مقایسه با بخش‌های دیگر نمایش داد.
• نمودار خطی (Line Chart): این نمودار به‌طور معمول برای نمایش تغییرات بودجـه در طول زمان استفاده می‌شود. به‌عنوان مثال، روند درآمدها و هزینه‌های دولت در طول سال‌های مختلف را می‌توان به کمک نمودار خطی به تصویر کشید.

کاربرد نمودار بودجه

نمودارهای بودجـه کمک می‌کنند تا شفافیت در تخصیص منابع مالی ایجاد شود.

با استفاده از این نمودارها، دولت‌ها و سازمان‌ها می‌توانند:

• میزان صرف هزینه‌ها در هر بخش را به‌طور واضح مشاهده کنند.
• روند درآمدها و هزینه‌ها را در طول زمان بررسی کرده و برای آینده برنامه‌ریزی کنند.
• تصمیم‌گیری بهتری در خصوص اولویت‌بندی منابع مالی و تخصیص آن‌ها انجام دهند.

به‌طور کلی، نمودارهای بودجـه ابزارهایی مؤثر برای تجزیه و تحلیل و گزارش‌دهی وضعیت مالی هستند و به مدیران و تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کنند تا بتوانند تصمیمات بهتری در جهت بهبود تخصیص منابع و مدیریت هزینه‌ها اتخاذ کنند.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

مزایای استفاده از بودجه

کاهش استرس مالی

یکی از مهم‌ترین مزایای استفاده از بودجـه، کاهش استرس مالی است. داشتن یک بودجه دقیق و منظم، این امکان را به شما می‌دهد که به وضوح از وضعیت مالی خود آگاه شوید و بتوانید پیش‌بینی دقیقی از میزان درآمد و هزینه‌ها در آینده داشته باشید. این آگاهی باعث می‌شود که شما از فشارهای مالی که ممکن است در آینده به وجود آید، جلوگیری کنید.

وقتی که شما به طور دقیق می‌دانید که چه مقدار پول دارید و چگونه باید آن را خرج کنید، نگرانی‌ها و اضطراب‌های مربوط به پرداخت‌های روزمره یا هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده به طور چشمگیری کاهش می‌یابد. از سوی دیگر، این مدیریت مالی به شما این اطمینان را می‌دهد که هزینه‌هایتان با درآمدتان هماهنگ است و شما می‌توانید به راحتی از پس هزینه‌های ضروری برآیید.

در نتیجه، دیگر نیازی به نگرانی در مورد خرج کردن بیش از حد یا فراموش کردن پرداخت‌ها ندارید و این باعث احساس آرامش و اطمینان از آینده مالی شما می‌شود.

افزایش پس‌انداز

یکی از اهداف کلیدی بودجه ریزی، افزایش پس‌انداز است. وقتی که شما یک بودجه دقیق و منظم تهیه می‌کنید، می‌توانید به راحتی مقداری مشخص از درآمد خود را برای پس‌انداز کنار بگذارید. این تخصیص منظم به شما این امکان را می‌دهد که در هر ماه برای اهداف بلندمدت خود پول جمع کنید.

چه هدف شما خرید خانه، مسافرت، یا برنامه‌ریزی برای بازنشستگی باشد، با داشتن یک بودجـه شما می‌توانید از هزینه‌های اضافی جلوگیری کرده و پول بیشتری پس‌انداز کنید. با پیروی از یک برنامه مالی دقیق و داشتن انضباط در پس‌انداز، شما می‌توانید به تدریج به اهداف مالی خود دست یابید. این کار به شما این امکان را می‌دهد که بدون دغدغه و نگرانی از مشکلات مالی در آینده، برنامه‌های خود را اجرایی کنید و از زندگی با اطمینان بیشتری لذت ببرید.

رسیدن به اهداف مالی

بودجه ریزی یکی از ابزارهای موثر برای شناسایی و دستیابی به اهداف مالی است. زمانی که شما یک بودجـه دقیق تنظیم می‌کنید، اهداف مالی‌تان واضح‌تر و مشخص‌تر می‌شوند و می‌توانید برای دستیابی به آن‌ها یک برنامه‌ریزی معین داشته باشید. به کمک بودجه، می‌توانید منابع مالی خود را به درستی تخصیص دهید و مطمئن شوید که برای رسیدن به اهداف خود منابع کافی دارید.

برای مثال، اگر هدف شما خرید یک ماشین، پرداخت بدهی‌ها، یا حتی پس‌انداز برای تحصیلات عالی باشد، با تنظیم یک بودجـه مناسب می‌توانید مخارج غیرضروری را کاهش داده و مبلغی معین برای هدف خود کنار بگذارید. این فرایند به شما کمک می‌کند تا در یک بازه زمانی مشخص به اهداف مالی‌تان دست یابید و از احساس کنترل بیشتر بر وضعیت مالی خود بهره‌مند شوید. در نتیجه، شما می‌توانید با اعتماد به نفس بیشتری به جلو پیش بروید و از مسیر خود منحرف نشوید.

چالش‌های بودجه بندی

پیش‌بینی نادرست درآمدها

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در بودجه ریزی، پیش‌بینی نادرست درآمدها است. برای تنظیم یک بودجه دقیق، لازم است که درآمدها به درستی پیش‌بینی شوند تا بتوان هزینه‌ها و منابع را به درستی تخصیص داد. اما پیش‌بینی دقیق درآمدها همیشه کار آسانی نیست، چون عواملی مانند تغییرات اقتصادی، نوسانات بازار، تغییرات در قوانین مالیاتی یا حتی بحران‌های جهانی می‌توانند روی درآمدها تأثیر بگذارند.

اگر پیش‌بینی‌ها دقیق نباشند و درآمدها کمتر از حد انتظار باشد، ممکن است سازمان یا دولت با کسری بودجه روبه‌رو شود و نتواند برنامه‌های خود را به درستی اجرا کند. از طرف دیگر، اگر درآمدها بیش از حد پیش‌بینی شوند، ممکن است منابع اضافی تخصیص یابند که در نهایت هدر رفت بودجـه و اتلاف منابع را به دنبال داشته باشد.

هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده

یکی دیگر از مشکلات بزرگ در بودجه ریزی، هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده است. این هزینه‌ها معمولاً به دلایل غیرقابل پیش‌بینی به وجود می‌آیند، مانند بحران‌های طبیعی (مثل زلزله یا سیل)، جنگ‌ها، بحران‌های بهداشتی مانند پاندمی‌ها، یا حتی تحولات غیرمنتظره در بازارهای جهانی. این نوع هزینه‌ها به طور ناگهانی و بدون هشدار قبلی رخ می‌دهند و معمولاً موجب انحراف از بودجه و نیاز به بازنگری و اصلاح برنامه‌ریزی‌ها می‌شوند.

اگر سازمان‌ها یا دولت‌ها پیش‌بینی‌های دقیقی برای چنین هزینه‌هایی نداشته باشند و بودجـه‌های اضطراری آماده نکرده باشند، نمی‌توانند به سرعت به این شرایط واکنش نشان دهند. در نتیجه، ممکن است اهداف بلندمدت تحت تأثیر قرار گیرند و اجرای طرح‌های مهم با مشکل مواجه شود.

فشارهای سیاسی و اجتماعی

فشارهای سیاسی و اجتماعی از دیگر چالش‌های مهم در فرآیند بودجه ریزی هستند. تصمیم‌گیری‌های مربوط به تخصیص منابع مالی اغلب تحت تأثیر منافع سیاسی و تقاضاهای اجتماعی قرار می‌گیرند. دولت‌ها ممکن است تحت فشار قرار گیرند تا برای برآوردن خواسته‌های گروه‌های خاص، مانند حزب‌ها، لابی‌ها، یا اقشار خاص جامعه، منابع بیشتری تخصیص دهند.

این فشارها می‌تواند منجر به تصمیمات مالی ناپایدار و تخصیص نادرست منابع شود. در برخی موارد، منافع سیاسی کوتاه‌مدت ممکن است بر اهداف اقتصادی بلندمدت غلبه کند، که این می‌تواند به مشکلات اقتصادی آینده منجر شود. علاوه بر این، اعتراضات اجتماعی و خواست‌های عمومی برای تخصیص منابع به بخش‌های خاص مانند آموزش، بهداشت و رفاه اجتماعی ممکن است باعث ناهماهنگی در تصمیمات بودجه‌ای شود.

عدم هماهنگی بین واحدها و بخش‌ها

یکی دیگر از چالش‌های مهم در بودجه ریزی، عدم هماهنگی بین واحدها و بخش‌های مختلف در یک سازمان یا دولت است. برای اینکه بودجـه به طور مؤثر و کارآمد پیاده‌سازی شود، ضروری است که بخش‌های مختلف در سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی همکاری داشته باشند. در صورتی که ارتباطات و هماهنگی‌ها ضعیف باشد، ممکن است برخی بخش‌ها منابع بیشتری دریافت کنند، در حالی که سایر بخش‌ها با کمبود منابع مواجه شوند.

این می‌تواند منجر به اتلاف منابع، کاهش کارایی و اختلال در اجرای برنامه‌ها شود. علاوه بر این، تنوع نیازها و الویت‌های متفاوت در بخش‌های مختلف می‌تواند فرآیند تخصیص منابع را پیچیده‌تر کند.

منابع بودجه دولت

بودجـه دولت را می‌توان شبیه یک ترازنامه تصور کرد؛ در یک طرف منابع (درآمدها) و در طرف دیگر مصارف (هزینه‌ها) قرار دارند.

منابع بودجـه دولت از سه بخش اصلی تشکیل می‌شود:

• درآمدها: این بخش شامل پولی است که به طور مستقیم وارد خزانه دولت می‌شود. مهم‌ترین منبع درآمد دولت، مالیات است؛ از مالیات بر درآمد گرفته تا مالیات بر ارزش افزوده. علاوه بر مالیات، درآمدهای دیگری مانند عوارض گمرکی، جرایم رانندگی و فروش خدمات دولتی نیز در این دسته قرار می‌گیرند.
• واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای: برای درک این بخش، ابتدا باید بدانیم دارایی‌های سرمایه‌ای چیست. دارایی‌های سرمایه‌ای شامل منابع طبیعی مانند نفت، سنگ‌آهن، مس، طلا و همچنین ساختمان‌ها و ماشین‌آلات است. دولت با فروش این دارایی‌ها، مانند صادرات نفت یا واگذاری پروژه‌های عمرانی نیمه‌تمام، درآمد کسب می‌کند.
• واگذاری دارایی‌های مالی: دارایی‌های مالی شامل سهام شرکت‌ها و اوراق بهادار است. دولت با فروش سهام شرکت‌های دولتی (مانند عرضه صندوق‌های سرمایه‌گذاری مثل دارا یکم) یا فروش اوراق قرضه و اسناد خزانه، منابع مالی خود را تأمین می‌کند. این فرآیند به عنوان واگذاری دارایی‌های مالی شناخته می‌شود.

مصارف بودجه

هزینه‌ها

این بخش در مقابل درآمدها قرار دارد و شامل هزینه‌های جاری دولت می‌شود. مهم‌ترین قسمت این هزینه‌ها، حقوق و دستمزد کارمندان دولت است. بخش عمده‌ای از این پرداخت‌ها مربوط به معلمان است که تحت استخدام وزارت آموزش و پرورش قرار دارند. علاوه بر آن، نیروهای مسلح، کارکنان حوزه سلامت و سایر کارمندان دولتی نیز از این بخش حقوق خود را دریافت می‌کنند. این هزینه‌ها به تأمین خدمات عمومی اساسی کمک می‌کند.

تملک دارایی‌های سرمایه‌ای (بودجه عمرانی)

این بخش در مقابل واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای قرار دارد و به توسعه زیرساخت‌های کشور اختصاص دارد. مواردی مانند احداث پالایشگاه‌ها، سدها، نیروگاه‌ها، جاده‌ها و پروژه‌های عمرانی دیگر در این بخش قرار می‌گیرند. این سرمایه‌گذاری‌ها به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال کمک می‌کند و به همین دلیل یکی از مهم‌ترین بخش‌های مصارف بودجه محسوب می‌شود.

تملک دارایی‌های مالی

این بخش در مقابل واگذاری دارایی‌های مالی قرار دارد و شامل هزینه‌هایی است که دولت برای خرید سهام، اوراق بهادار و پرداخت سود اوراق قرضه و اسناد خزانه انجام می‌دهد. همچنین، بازپرداخت بدهی‌ها نیز در این دسته قرار می‌گیرد.

بودجه تفصیلی

بودجـه تفصیلی نوعی بودجه است که جزئیات دقیق‌تری از منابع مالی و هزینه‌ها را نسبت به بودجه کلی ارائه می‌دهد. این نوع بودجـه به‌طور کامل ردیف‌های مختلف درآمد و هزینه‌ها را برای یک سازمان یا پروژه خاص مشخص می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، بودجـه تفصیلی همه‌ی هزینه‌ها، منابع مالی، نیروی انسانی، تجهیزات و مواد مصرفی را با دقت بیشتری شفاف‌سازی می‌کند و این امکان را به مدیران می‌دهد تا هزینه‌ها را به‌طور دقیق‌تری مدیریت کنند.

ویژگی‌ها و مزایای بودجه تفصیلی

• کنترل دقیق‌تر: بودجـه تفصیلی این امکان را به مدیران می‌دهد که هزینه‌ها را به‌دقت نظارت کنند و از انحرافات و هزینه‌های اضافی جلوگیری کنند.
• شفافیت مالی: این نوع بودجـه باعث می‌شود که منابع و هزینه‌ها به‌طور کاملاً جداگانه و شفاف از هم نمایش داده شوند، که به‌طور کلی درک بهتری از نحوه مصرف منابع مالی فراهم می‌کند.
• تصمیم‌گیری بهتر: چون در بودجـه تفصیلی اطلاعات مالی دقیق و شفاف وجود دارد، مدیران می‌توانند تصمیمات آگاهانه‌تر و بهتری در راستای تخصیص منابع مالی بگیرند.
• پیشگیری از کسری بودجه: با نظارت دقیق بر هزینه‌ها و درآمدها، احتمال کسری بودجه کاهش می‌یابد و مدیران می‌توانند از بروز مشکلات مالی پیشگیری کنند.

بودجـه تفصیلی معمولاً به‌صورت جداول مشخص تهیه می‌شود و در فرآیند برنامه‌ریزی مالی و حسابداری استفاده می‌شود.

کسری بودجه

کسری بودجـه به تفاوت میان درآمد پیش‌بینی شده و درآمد واقعی دولت گفته می‌شود. به عبارت ساده، وقتی دولت برنامه‌ریزی می‌کند که در یک سال خاص درآمد و هزینه‌های مشخصی داشته باشد، این اعداد تخمینی هستند و ممکن است در عمل تغییر کنند.

در ابتدا، باید بدانیم که بودجه دولت به نوعی مانند یک پیش‌بینی است که می‌گوید دولت چقدر درآمد خواهد داشت و چقدر هزینه خواهد کرد. به عنوان مثال، اگر دولت پیش‌بینی کند که درآمدش 100،000 میلیارد تومان خواهد بود و هزینه‌هایش نیز برابر با همین مقدار، باید این دو بخش با هم برابر باشند. به این معنا که دولت می‌خواهد از یک طرف 100،000 میلیارد تومان درآمد کسب کند و از طرف دیگر همین مقدار را صرف هزینه‌های مختلف کند.

با این حال، درآمدهای پیش‌بینی‌شده همیشه به‌طور کامل محقق نمی‌شوند. مثلاً ممکن است دولت پیش‌بینی کند که روزانه 1 میلیون بشکه نفت بفروشد، اما در عمل فقط 800 هزار بشکه به فروش برسد. یا شاید پیش‌بینی کرده باشد که قیمت هر بشکه نفت 50 دلار باشد، اما قیمت واقعی 40 دلار شود. در این صورت، دولت به جای درآمد 1000 میلیارد تومان روزانه از فروش نفت، تنها 640 میلیارد تومان درآمد خواهد داشت.

این اختلاف میان درآمد واقعی و درآمد پیش‌بینی‌شده، همان کسری بودجـه است. به عبارتی، کسری بودجه زمانی رخ می‌دهد که درآمد دولت کمتر از آن چیزی باشد که در برنامه‌ریزی‌های اولیه پیش‌بینی شده بود.

تفریغ بودجه

تفریغ بودجـه یکی از مراحل کلیدی نظارت مالی است که به بررسی و ارزیابی عملکرد واقعی بودجه اختصاص دارد. در این فرآیند، دستگاه‌های دولتی باید عملکرد مالی خود را با پیش‌بینی‌های انجام شده در بودجه مقایسه کنند تا هرگونه تفاوت یا عدم انطباق شفاف‌سازی شود. وزارت اقتصاد و دارایی گزارش‌های مالی را آماده می‌کند و دیوان محاسبات کشور این اطلاعات را بررسی و تجزیه و تحلیل می‌کند تا گزارشی دقیق از نحوه اجرای بودجه ارائه دهد.

تفریغ بودجـه در واقع به معنی حسابرسی دقیق از چگونگی استفاده از منابع دولتی است. این فرآیند به قوه مقننه این امکان را می‌دهد تا نظارت دقیقی بر دخل و خرج کشور داشته باشد. هدف اصلی آن، اطمینان از تخصیص درست منابع و تطابق هزینه‌ها با پیش‌بینی‌های بودجه است. تفریغ بودجه، در واقع پاسخی است به این سوال که چگونه هر ریال درآمد کشور صرف شده و آیا این هزینه‌ها مطابق با برنامه‌های قبلی بوده‌اند یا خیر.

بودجه بندی و روش‌های برآورد

در فرآیند بودجـه بندی، پیش‌بینی و برآورد درآمد و هزینه‌ها برای یک دوره زمانی مشخص، اهمیت زیادی دارد. این فرآیند به منظور تخصیص منابع به‌صورت بهینه و مؤثر، طبق نیازهای سازمان یا کشور انجام می‌شود. روش‌های مختلفی برای برآورد و تنظیم بودجه وجود دارد که هرکدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

در اینجا به معرفی روش‌های معمول برای برآورد بودجه پرداخته می‌شود:

• روش سال ماقبل آخر: در این روش، برآورد بودجه برای سال جدید بر اساس هزینه‌ها و درآمدهای سال ماقبل آخر انجام می‌شود. یعنی، داده‌ها و اطلاعات مالی دو سال قبل به عنوان مرجع برای پیش‌بینی و برنامه‌ریزی استفاده می‌شود. این روش بیشتر در شرایطی استفاده می‌شود که پیش‌بینی وضعیت مالی برای سال جاری دشوار است.
• روش حد متوسطه‌ها: در این روش، پیش‌بینی‌ها بر اساس میانگین داده‌های چند سال گذشته انجام می‌شود. معمولاً از داده‌های چند سال مالی استفاده می‌شود تا یک میانگین به دست آید که بتواند وضعیت مالی آینده را به‌طور دقیق‌تر پیش‌بینی کند. این روش برای کاهش تأثیرات نوسانات شدید در سال‌های خاص به کار می‌رود.
• روش پیش‌بینی مستقیم: این روش به معنای پیش‌بینی مستقیم مقادیر درآمد و هزینه‌ها با استفاده از تحلیل‌ها و مدل‌های خاص است. در این روش، معمولاً عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی برای پیش‌بینی و برنامه‌ریزی در نظر گرفته می‌شوند. این روش معمولاً پیچیده‌تر از سایر روش‌ها است و نیاز به داده‌ها و تحلیل‌های دقیق دارد.
• روش سنجیده منظم: در این روش، بودجه بندی به‌صورت دوره‌ای و با بررسی منظم داده‌های مالی گذشته و پیش‌بینی آینده انجام می‌شود. معمولاً این روش با بررسی جزئیات و داده‌های دقیق‌تر، به‌طور منظم هر سال یا هر فصل به‌روزرسانی می‌شود. هدف از این روش، برنامه‌ریزی دقیق و منعطف است که به تغییرات محیطی پاسخ دهد.

بودجه ریزی و حسابداری دولتی

بودجـه ریزی دولتی یکی از اصول اساسی در مدیریت مالی و اقتصادی کشورها است. در این فرآیند، بودجه به‌عنوان یک برنامه مالی جامع برای کنترل عملیات، تخصیص منابع، و نظارت بر مصارف مالی پیش‌بینی و تنظیم می‌شود. مهم‌ترین هدف بودجه‌ریزی دولتی این است که فعالیت‌های مالی دولت به‌طور شفاف، منظم و کارآمد انجام شود.

بودجـه دولتی به دلیل پیچیدگی‌ها و ابعاد مختلفی که دارد، از انواع مختلفی تشکیل می‌شود که هرکدام هدف خاصی دارند.

در ادامه به برخی از این انواع پرداخته می‌شود:

• بودجه جامع: این بودجـه شامل تمامی پیش‌بینی‌های مالی و غیرمالی یک دولت است و برای یک سال مالی تنظیم می‌شود. این بودجه برای تخصیص منابع در تمامی بخش‌ها و فعالیت‌های دولتی استفاده می‌شود.
• بودجه عملیاتی و مالی: این نوع بودجه به دو دسته تقسیم می‌شود:
  • بودجـه عملیاتی: به هزینه‌ها و درآمدهای جاری دولت، مانند هزینه‌های خدمات عمومی، آموزش، بهداشت و غیره، مربوط می‌شود.
  • بودجـه مالی: به مدیریت منابع مالی، دارایی‌ها، بدهی‌ها و دیگر مسائل مالی دولت اشاره دارد.
• بودجه هزینه‌های سرمایه‌ای: این بودجـه معمولاً به پروژه‌های بلندمدت و عمرانی اختصاص می‌یابد. این پروژه‌ها نیاز به تأمین منابع مالی برای خرید دارایی‌های ثابت دارند و به‌طور معمول با گذشت زمان نتایج خود را نشان می‌دهند.
• بودجه نقدی: به پیش‌بینی و مدیریت جریان‌های نقدی ورودی و خروجی دولت در یک دوره زمانی خاص اشاره دارد. این بودجه بر نظارت دقیق و مدیریت وجوه نقد تمرکز دارد.
• بودجه انعطاف‌پذیر: این نوع بودجـه بر اساس تغییرات محیطی و اقتصادی تنظیم می‌شود و به دولت اجازه می‌دهد تا در صورت تغییر شرایط، تصمیمات مالی خود را اصلاح کند.
• بودجه پیوسته: بودجـه پیوسته بر اساس داده‌های فصلی و گزارش‌های مالی به‌طور مداوم به‌روزرسانی می‌شود و به دولت اجازه می‌دهد که در طول زمان از داده‌های دقیق برای تصمیم‌گیری مالی استفاده کند.

اهمیت بودجه‌ریزی دولتی

بودجه ریزی دولتی نقش بسیار مهمی در تخصیص منابع و تحقق اهداف اقتصادی کشور دارد.

برخی از اهداف کلیدی بودجه‌ریزی دولتی عبارتند از:

• تخصیص منابع: بودجـه به دولت کمک می‌کند تا منابع مالی را به‌طور مؤثر و کارآمد بین بخش‌های مختلف توزیع کند.
• برنامه‌ریزی و نظارت: دولت می‌تواند از بودجه برای برنامه‌ریزی پروژه‌ها و نظارت بر هزینه‌ها استفاده کند.
• هماهنگی: بودجـه به دولت این امکان را می‌دهد تا فعالیت‌های مختلف بخش‌ها و سازمان‌ها را هماهنگ و متوازن کند.
• ارزیابی عملکرد: بودجه ریزی به‌عنوان ابزاری برای ارزیابی عملکرد دولت در رسیدن به اهداف خود عمل می‌کند.

در نهایت، اهمیت بودجـه ریزی و حسابداری دولتی در این است که موجب می‌شود فعالیت‌های مالی دولت به‌طور شفاف و منظم انجام شود و از هدر رفت منابع جلوگیری گردد.

دیگر مفاهیم کاربردی مربوط به بودجه

جدول بودجه 

جدول بودجـه، به طور ساده، یک نقشه مالی است که دولت یا هر نهاد دیگری آن را برای پیش‌بینی و برنامه‌ریزی درآمدها و هزینه‌های خود برای سال آینده تهیه می‌کند. این جدول به مانند یک نقشه راه برای مدیریت منابع مالی است که در آن، همه پیش‌بینی‌های مالی شامل درآمدهای مورد انتظار و هزینه‌های پیش‌بینی شده در قالب اعداد و ارقام نوشته می‌شود. هدف از ایجاد این جدول، مدیریت بهتر منابع مالی و اطمینان از اینکه نهاد مربوطه می‌تواند بدون ایجاد کسری یا مشکلات مالی دیگر، هزینه‌های خود را پوشش دهد.

متمم بودجه

متمم بودجه به معنای اصلاحات و تغییرات در جدول بودجه است که معمولاً در طول سال انجام می‌شود. هنگامی که در یکی از بخش‌های درآمدی یا هزینه‌ای تغییراتی ایجاد می‌شود، دولت یا نهاد مربوطه اقدام به تهیه متمم بودجـه می‌کند تا وضعیت جدید به‌طور رسمی ثبت شود.

به عنوان مثال، اگر درآمد یک بخش افزایش یابد ولی در همان زمان هزینه یک بخش دیگر کاهش پیدا کند، نیازی به متمم بودجه نیست، چون تغییرات در حدی است که نیازی به اصلاح کلی بودجه نیست. به طور کلی، متمم بودجه برای تضمین هماهنگی میان پیش‌بینی‌ها و واقعیت‌های مالی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سیستم کنترل بودجه

سیستم کنترل بودجه، ابزاری است که به مدیران و مسئولان کمک می‌کند تا از وضعیت اجرای بودجـه مطلع شوند و اطمینان حاصل کنند که منابع مالی طبق برنامه‌ریزی‌ها مصرف می‌شود. این سیستم به دنبال این است که علاوه بر تحقق اهداف مالی، امکان رهگیری دقیق اعتبارات تخصیص یافته، مدیریت بهینه منابع و جلوگیری از انحرافات مالی فراهم شود.

به عبارت دیگر، این سیستم یک فرآیند نظارتی است که اجازه می‌دهد تا هزینه‌ها و درآمدهای واقعی با آنچه در بودجه پیش‌بینی شده مقایسه شود و هرگونه انحراف از برنامه در همان زمان شناسایی و اصلاح شود.

نکات کلیدی در تنظیم بودجه

• واقع‌بینی: هنگام برآورد درآمدها و هزینه‌ها، باید واقع‌بین باشید و از ارزیابی‌های دقیق و قابل اعتماد استفاده کنید.
• انعطاف‌پذیری: بودجـه باید قابلیت انعطاف داشته باشد تا بتوانید آن را متناسب با تغییرات اقتصادی یا شرایط شخصی خود اصلاح کنید.
• سادگی: بودجـه باید ساده و قابل فهم باشد تا بتوانید به راحتی آن را پیگیری کرده و در صورت لزوم تنظیمات لازم را انجام دهید.
• استفاده از ابزارهای مناسب: برای مدیریت کارآمدتر بودجه، از نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های مخصوص بودجـه‌بندی استفاده کنید تا فرآیند پیگیری و تحلیل مالی ساده‌تر و سریع‌تر شود.

نتیجه گیری

بودجـه به عنوان یک ابزار کلیدی در مدیریت مالی، در تمامی سطوح اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چه در سطح خانوارها و شرکت‌ها و چه در سطح دولت‌ها، بودجه‌ریزی صحیح می‌تواند تضمین‌کننده موفقیت مالی و اقتصادی باشد. در عین حال، توجه به چالش‌ها و اتخاذ راهکارهای مناسب برای مواجهه با آن‌ها، بهبود کارایی این فرآیند را امکان‌پذیر می‌سازد.

بودجـه ریزی نه تنها به مدیریت بهتر منابع کمک می‌کند، بلکه به عنوان ابزاری برای شفافیت، پاسخگویی و ایجاد رشد پایدار در اقتصاد عمل می‌کند.

سوالات متداول

بودجه محقق شده چیست؟

بودجـه محقق شده به معنای تطابق ارقام واقعی با آنچه که در بودجه پیش‌بینی شده است، می‌باشد. به عبارت ساده‌تر، هر زمانی که درآمدها یا هزینه‌ها مطابق با پیش‌بینی‌های بودجه‌ای به دست آید یا کمتر از آن باشد، آن بخش به عنوان “محقق شده” در نظر گرفته می‌شود.

برای مثال، اگر یک شرکت در بودجـه خود درآمدی معادل X تومان پیش‌بینی کرده باشد، اما پس از گذشت زمان فقط نصف این مبلغ کسب شده باشد، گفته می‌شود که 50 درصد از درآمدها محقق شده است. همین موضوع در مورد هزینه‌ها نیز صادق است؛ اگر هزینه‌ها بیشتر یا کمتر از مبلغ پیش‌بینی شده باشد، این تفاوت به عنوان محقق‌شدن یا عدم تحقق آن بخش از بودجـه محسوب می‌شود.

تهیه و تنظیم بودجه برای چه کسانی مناسب است؟

بودجـه برای افراد، شرکت‌ها و دولت‌ها مناسب است. افراد می‌توانند برای مدیریت درآمد و مخارج خود از بودجـه استفاده کنند. شرکت‌ها برای موفقیت مالی معمولاً بودجه را به صورت فصلی و سالانه تنظیم می‌کنند. در سطح کشور، دولت‌ها به‌طور سالانه بودجـه را تنظیم می‌کنند تا تأثیر زیادی بر اقتصاد داشته باشد.

منظور از ناترازی و سیستم کنترل بودجه چیست؟

اگر درآمدها و هزینه‌ها برابر باشند، بودجه تراز است. اگر درآمدها کمتر از هزینه‌ها باشند یا بالعکس، ناترازی ایجاد می‌شود. بنابراین، کنترل بودجـه برای استفاده مؤثر از منابع ضروری است. 4 اصل مهم برای کنترل بودجه عبارت‌اند از: هدف‌گذاری واقع‌بینانه، کنترل مخارج و صرفه‌جویی، نظارت بر نتایج واقعی و مقایسه آن با بودجه، و انجام اقدامات اصلاحی.

تاثیر بودجه بر بورس چیست؟

بودجـه تأثیر زیادی بر بازار سرمایه دارد. اگر دولت با کسری بودجه مواجه شود، معمولاً برای جبران آن اوراق قرضه منتشر می‌کند. این اوراق باعث می‌شود پس‌اندازهای مردم به جای بورس در اوراق قرضه سرمایه‌گذاری شوند. همچنین، تغییر تعرفه‌ها و نرخ مواد اولیه برای شرکت‌های پتروشیمی می‌تواند بر سودآوری آن‌ها تأثیر مستقیم بگذارد.

انواع بودجه در حسابداری بر چه اساس تعیین می‌شود؟

انواع بودجه در حسابداری بسته به جنبه‌های مختلف قابل‌دسته‌بندی است. این دسته‌بندی‌ها می‌توانند بر اساس زمان (مثل بودجه سالانه یا ماهانه)، نحوه تنظیم (بودجه‌ریزی افزایشی یا مبتنی بر صفر)، میزان انعطاف‌پذیری، یا سطح درآمد و هزینه‌ها انجام شوند. همچنین، نوع سازمان یا تیم نیز می‌تواند بر نوع بودجه تأثیر بگذارد و باعث ایجاد دسته‌بندی‌های مختلفی در این زمینه شود.

برای مشاهده مقالات کلیک کنید.

پیج اینستاگرام معین صادقیان کارشناس اقتصاد و مدرس بازار سرمایه