ضریب جینی Gini Coefficient

ضریب جینی (Gini Coefficient) یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در اقتصاد است که برای اندازه‌گیری میزان نابرابری در توزیع درآمد یا ثروت در یک جامعه استفاده می‌شود. این شاخص نخستین بار توسط اقتصاددان ایتالیایی، کورادو جینی، در سال ۱۹۱۲ معرفی شد و از آن زمان به عنوان معیاری استاندارد برای تحلیل نابرابری اقتصادی مورد استفاده قرار گرفته است.

ضریب جینی عددی بین ۰ و ۱ است که صفر نشان‌دهنده برابری کامل و یک نشان‌دهنده نابرابری مطلق است، یعنی در صفر همه افراد درآمد یا ثروتی برابر دارند و در یک، تمام درآمد یا ثروت در اختیار یک فرد قرار دارد و دیگران هیچ سهمی ندارند.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

تاریخچه و پایه نظری

کورادو جینی این شاخص را بر اساس منحنی لورنز (Lorenz curve) توسعه داد. منحنی لورنز ابتدا توسط اقتصاددان آمریکایی مکس اوتو لورنز در سال ۱۹۰۵ معرفی شد تا توزیع درآمد را به صورت گرافیکی نشان دهد. جینی با استفاده از این منحنی، فرمولی ریاضی برای محاسبه نابرابری ارائه کرد. این شاخص در قرن بیستم به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، با گسترش مطالعات در مورد فقر و توسعه اقتصادی، محبوب شد. سازمان‌هایی مانند بانک جهانی، سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول از آن برای مقایسه کشورها و پیگیری تغییرات زمانی استفاده می‌کنند.

در طول تاریخ، ضریب جینی جهانی از حدود ۰.۵۰ در سال ۱۸۲۰ به بیش از ۰.۶۵ در اواخر قرن بیستم افزایش یافت، که نشان‌دهنده رشد نابرابری با صنعتی‌سازی و جهانی‌سازی بود. اما از دهه ۱۹۸۰ به بعد، با رشد اقتصادی کشورهای آسیایی مانند چین و هند، برخی تخمین‌ها کاهش جزئی را نشان می‌دهند، هرچند نابرابری درون‌کشوری همچنان چالش‌برانگیز است.

اهمیت ضریب جینی

کشورهایی که ضریب جینی بالایی دارند معمولاً با مشکلات اجتماعی و سیاسی بیشتری مواجه می‌شوند. نابرابری شدید می‌تواند منجر به بی‌ثباتی سیاسی، کاهش اعتماد اجتماعی، افزایش جرم و کاهش رشد اقتصادی پایدار شود. به همین دلیل، سیاست‌گذاران از این شاخص برای طراحی برنامه‌های بازتوزیع درآمد، اصلاح نظام مالیاتی و توسعه خدمات عمومی استفاده می‌کنند.

روش محاسبه ضریب جینی

محاسبه ضریب جینی معمولاً با استفاده از منحنی لورنز (Lorenz Curve) انجام می‌شود. منحنی لورنز نشان‌دهنده توزیع تجمعی درآمد یا ثروت در یک جامعه است. محور افقی درصد جمعیت و محور عمودی درصد تجمعی درآمد یا ثروت را نشان می‌دهد. در حالت برابری کامل، منحنی لورنز یک خط مستقیم با زاویه ۴۵ درجه است که نشان می‌دهد هر درصد از جمعیت به همان نسبت درآمد دارد. فاصله بین منحنی لورنز و خط برابری کامل، میزان نابرابری را نشان می‌دهد و ضریب جینی از نسبت این فاصله به مساحت کل زیر خط برابری محاسبه می‌شود.

• ضریب جینی نزدیک به صفر: توزیع درآمد تقریباً برابر است و نابرابری اقتصادی کم است.
• ضریب جینی نزدیک به یک: نابرابری شدید است و بخش بزرگی از درآمد یا ثروت در دست گروه کوچکی از جامعه قرار دارد.
• ضریب جینی متوسط (مثلاً ۰.۳ تا ۰.۴۵): نشان‌دهنده سطح متوسط نابرابری است، معمول در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته.

منحنی لورنز و نحوه محاسبه ضریب جینی

برای درک ضریب جینی، ابتدا باید منحنی لورنز را بشناسیم. این منحنی به صورت گرافیکی توزیع درآمد را نشان می‌دهد:

• محور افقی: درصد تجمعی جمعیت (از فقیرترین به ثروتمندترین، معمولاً از ۰ تا ۱۰۰ درصد).
• محور عمودی: درصد تجمعی درآمد یا ثروت.

در حالت برابری کامل، منحنی یک خط مستقیم ۴۵ درجه (خط برابری) است، یعنی ۱۰ درصد فقیرترین جمعیت ۱۰ درصد درآمد را دارند، ۲۰ درصد فقیرترین ۲۰ درصد درآمد و غیره.

در واقعیت، منحنی لورنز زیر این خط قرار می‌گیرد و هرچه بیشتر به محورها نزدیک شود، نابرابری بیشتر است.

ضریب جینی بر اساس مساحت بین منحنی لورنز و خط برابری محاسبه می‌شود:

• مساحت کل زیر خط برابری برابر ۰.۵ (نیمه مثلث) است.
• مساحت بین خط برابری و منحنی لورنز را A بنامیم.
• مساحت زیر منحنی لورنز را B بنامیم.

فرمول اصلی: G = A / (A + B) = ۲A (چون A + B = ۰.۵)

یا به طور معادل: G = ۱ – ۲B

در عمل، برای محاسبه از داده‌های نظرسنجی خانوارها استفاده می‌شود. یک فرمول رایج دیگر برای داده‌های مرتب‌شده:

G = (∑ |i – j| * (y_i + y_j)) / (۲ * n² * μ)

که در آن y درآمد افراد، n تعداد افراد و μ میانگین درآمد است. اما روش گرافیکی با منحنی لورنز ساده‌ترین راه برای درک بصری است.

برای داده‌های گروهی (مانند دهک‌ها)، ابتدا نقاط تجمعی را محاسبه کرده، منحنی را رسم می‌کنند و مساحت را با روش‌های عددی (مانند ذوزنقه‌ای) تخمین می‌زنند.

تفسیر ضریب جینی

• زیر ۰.۳۰: نابرابری پایین (مانند کشورهای اروپای شمالی).
• ۰.۳۰ تا ۰.۴۰: نابرابری متوسط (بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته).
• بالای ۰.۴۰: نابرابری بالا (بسیاری از کشورهای در حال توسعه).

این شاخص حساس به تغییرات در وسط توزیع است و انتقال درآمد از فقیر به غنی آن را افزایش می‌دهد. گاهی به درصد بیان می‌شود (مثلاً ۴۰ به معنای ۰.۴۰).

کاربردهای ضریب جینی

1. مقایسه بین کشورها: ضریب جینی به تحلیلگران و سیاست‌گذاران این امکان را می‌دهد که میزان نابرابری را بین کشورها مقایسه کنند. برای مثال، کشورهای اسکاندیناوی معمولاً ضریب جینی پایینی دارند و توزیع درآمد در آن‌ها نسبتاً برابر است، در حالی که کشورهای با اقتصاد ناپایدار یا در حال توسعه ممکن است ضریب جینی بالایی داشته باشند.
2. سنجش تغییرات نابرابری در طول زمان: با محاسبه ضریب جینی در دوره‌های مختلف می‌توان روند افزایش یا کاهش نابرابری در یک کشور را تحلیل کرد و سیاست‌های اقتصادی مناسب را طراحی کرد.
3. طراحی سیاست‌های اقتصادی و مالیاتی: اطلاعات ضریب جینی می‌تواند به دولت‌ها کمک کند تا سیاست‌های مالیاتی، یارانه‌ها و برنامه‌های رفاهی را به نحوی تنظیم کنند که نابرابری کاهش یابد و عدالت اجتماعی افزایش یابد.

مزایای ضریب جینی

ضریب جینی به دلیل ویژگی‌های مثبت خود، به یکی از شاخص‌های پرکاربرد برای سنجش نابرابری درآمد تبدیل شده است. مهم‌ترین مزایای آن عبارت‌اند از:

1. مستقل از اندازه اقتصاد یا جمعیت: ضریب جینی را می‌توان در مقیاس‌های مختلف محاسبه کرد؛ از کل کشور گرفته تا استان‌ها، شهرها یا حتی گروه‌های کوچک جمعیتی، بدون آنکه اندازه اقتصاد یا تعداد افراد تأثیری بر مقیاس شاخص داشته باشد.
2. قابل مقایسه در زمان و مکان: این شاخص امکان تحلیل تغییرات نابرابری در طول زمان و مقایسه بین کشورها یا مناطق مختلف را فراهم می‌کند، بنابراین ابزار مفیدی برای رصد روندهای اقتصادی است.
3. حساس به انتقال درآمد: ضریب جینی نسبت به تغییرات درآمدی حساس است؛ به‌عنوان مثال، اگر درآمد از افراد ثروتمند به افراد فقیر منتقل شود، این شاخص کاهش می‌یابد و کاهش نابرابری را نشان می‌دهد.
4. ساده و قابل تفسیر: با ارائه یک عدد واحد، ضریب جینی توانسته نابرابری اقتصادی را به شکلی ساده و قابل فهم بیان کند، بدون نیاز به تحلیل پیچیده داده‌ها.
5. بر اساس تمام داده‌ها: برخلاف شاخص‌های ساده مانند سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین، ضریب جینی تمام توزیع درآمد یا ثروت را در نظر می‌گیرد و تصویر جامع‌تری از نابرابری ارائه می‌دهد.

معایب و محدودیت‌ها

با وجود مزایا، ضریب جینی محدودیت‌هایی دارد:

• حساسیت متفاوت به بخش‌های توزیع: بیشتر به تغییرات در وسط توزیع حساس است و کمتر به extremes (انتهای فقیر یا غنی).
• عدم تجزیه‌پذیری: نمی‌توان ضریب کل جامعه را به عنوان مجموع وزنی زیرگروه‌ها محاسبه کرد.
• وابستگی به منبع داده: اگر بر اساس درآمد باشد، متفاوت از مصرف است (در کشورهای فقیر، مصرف اغلب نابرابری کمتری نشان می‌دهد).
• نادیده گرفتن عوامل دیگر: اندازه مطلق درآمد، فرصت‌ها، سن جمعیت یا اقتصاد غیررسمی را در نظر نمی‌گیرد. مثلاً دو کشور با ضریب برابر ممکن است توزیع کاملاً متفاوتی داشته باشند اگر منحنی‌های لورنزشان تقاطع داشته باشند.
• گمراه‌کننده در مقایسه‌های بزرگ/کوچک: کشورهای کوچک با اقتصاد یکنواخت ممکن است ضریب پایین‌تری داشته باشند.
• عدم تمایز بین انواع نابرابری: نمی‌گوید نابرابری از کجا ناشی می‌شود (مثلاً مالیات، آموزش یا وراثت).

به همین دلیل، اغلب با شاخص‌های دیگر مانند نسبت پالما (سهم ۱۰ درصد برتر به ۴۰ درصد پایین) یا شاخص آتکینسون ترکیب می‌شود.

محدودیت‌ها و انتقادات ضریب جینی

با وجود اهمیت بالای ضریب جینی، این شاخص محدودیت‌هایی نیز دارد:

• حساسیت نسبت به داده‌ها: دقت ضریب جینی به کیفیت و دقت داده‌های درآمد و ثروت بستگی دارد و در کشورهای با اقتصاد غیررسمی یا ناقص بودن آمارها، ممکن است به درستی نابرابری را نشان ندهد.
• عدم تمایز میان درآمدهای مختلف: ضریب جینی تنها میزان نابرابری را نشان می‌دهد و نمی‌تواند مشخص کند کدام گروه‌های جمعیتی بیشترین آسیب یا بهره را دارند.
• عدم تحلیل علل نابرابری: ضریب جینی یک شاخص آماری است و اطلاعاتی درباره دلایل ساختاری، تاریخی یا نهادی نابرابری ارائه نمی‌دهد.

ضریب جینی و توسعه اقتصادی

مطالعات اقتصادی نشان می‌دهند که رابطه بین رشد اقتصادی و ضریب جینی پیچیده و غیرخطی است. در برخی موارد رشد اقتصادی می‌تواند نابرابری را کاهش دهد، به ویژه اگر سیاست‌های توزیع درآمد همراه با آن اجرا شود. اما در برخی کشورهای در حال توسعه، رشد اقتصادی بدون سیاست‌های مناسب ممکن است نابرابری را تشدید کند، زیرا بخش‌هایی از جامعه که از سرمایه، آموزش و مهارت کافی برخوردارند، بیشتر از مزایای رشد بهره‌مند می‌شوند.

ضریب جینی در ایران

در ایران، ضریب جینی توسط مرکز آمار ایران و گاهی بانک جهانی محاسبه می‌شود. بر اساس گزارش مرکز آمار در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴-۲۰۲۵ میلادی)، ضریب جینی کل کشور ۰.۳۸۷۰ است که نسبت به سال قبل حدود ۰.۰۱ واحد کاهش نشان می‌دهد. این کاهش در مناطق شهری (۰.۳۶۸۹) و روستایی (۰.۳۵۳۲) نیز مشاهده شده است.

تاریخچه نشان می‌دهد که ضریب جینی ایران از حدود ۰.۴۷ در دهه ۱۹۸۰ به پایین‌ترین سطح حدود ۰.۳۴ در برخی سال‌ها رسیده و اخیراً حول ۰.۳۹ تا ۰.۴۱ نوسان دارد. استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان بالاترین نابرابری را دارند، در حالی که استان‌های مرکزی یا شمالی پایین‌تر هستند.

این شاخص در ایران اغلب بر اساس هزینه خانوارها محاسبه می‌شود و کاهش اخیر آن ممکن است ناشی از سیاست‌های حمایتی یا تغییرات اقتصادی باشد، هرچند تورم بالا و تحریم‌ها همچنان چالش‌هایی برای توزیع عادلانه ایجاد می‌کنند.

در نهایت، ضریب جینی ابزاری ارزشمند اما ناکامل برای درک نابرابری است. سیاست‌گذاران با ترکیب آن با سایر شاخص‌ها می‌توانند به سمت توزیع عادلانه‌تر منابع حرکت کنند.

مقادیر ضریب جینی در جهان

بر اساس آخرین داده‌های بانک جهانی و منابع دیگر تا سال ۲۰۲۴-۲۰۲۵:

• بالاترین: آفریقای جنوبی (حدود ۰.۶۳)، نامیبیا (۰.۵۹)، زامبیا و برخی کشورهای آفریقایی.
• پایین‌ترین: اسلواکی (۰.۲۳)، اسلوونی، چک و کشورهای اروپای شرقی و شمالی.
• جهانی: تخمین‌ها بین ۰.۶۱ تا ۰.۶۸ برای کل جهان، که نشان‌دهنده نابرابری بالا در مقیاس جهانی است.

در دهه‌های اخیر، نابرابری در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته افزایش یافته، اما در آمریکای لاتین و برخی آسیایی کاهش داشته است.

نتیجه‌گیری

ضریب جینی یکی از ابزارهای کلیدی برای سنجش عدالت اقتصادی و تحلیل نابرابری در جامعه است. این شاخص به دولت‌ها و محققان امکان می‌دهد توزیع درآمد و ثروت را ارزیابی کرده و سیاست‌های اقتصادی مؤثری برای کاهش فقر و ارتقای عدالت اجتماعی طراحی کنند. با این حال، استفاده از ضریب جینی باید همراه با تحلیل‌های جامع‌تر اقتصادی، اجتماعی و نهادی باشد تا تصویر کامل‌تری از نابرابری ارائه شود و اقدامات مؤثر برای بهبود شرایط زندگی اقشار آسیب‌پذیر اتخاذ گردد.

سوال متداول

ضریب جینی چیست؟

ضریب جینی شاخصی است برای سنجش میزان نابرابری در توزیع درآمد یا ثروت در یک جامعه که عددی بین ۰ و ۱ دارد؛ صفر نشان‌دهنده برابری کامل و یک نشان‌دهنده نابرابری مطلق است.

چه کسی ضریب جینی را معرفی کرد؟

این شاخص توسط اقتصاددان ایتالیایی، کورادو جینی، در سال ۱۹۱۲ معرفی شد و بر پایه منحنی لورنز توسعه یافته است.

منحنی لورنز چیست و چه ارتباطی با ضریب جینی دارد؟

منحنی لورنز گرافیکی است که توزیع تجمعی درآمد یا ثروت را نشان می‌دهد و فاصله بین این منحنی و خط برابری مستقیم، ضریب جینی را مشخص می‌کند.

ضریب جینی چه مقدارهایی دارد و هر کدام چه مفهومی دارند؟

• نزدیک صفر: نابرابری کم
• ۰.۳ تا ۰.۴۵: نابرابری متوسط
• نزدیک یک: نابرابری شدید

ضریب جینی چگونه محاسبه می‌شود؟

محاسبه می‌تواند با استفاده از فرمول ریاضی یا به صورت گرافیکی از طریق مساحت بین منحنی لورنز و خط برابری انجام شود.

مزایای استفاده از ضریب جینی چیست؟

مستقل از اندازه اقتصاد یا جمعیت، قابل مقایسه بین کشورها و زمان‌ها، حساس به انتقال درآمد، ساده و قابل تفسیر، و بر اساس تمام داده‌ها.

محدودیت‌ها و معایب ضریب جینی چیست؟

حساسیت بیشتر به تغییرات وسط توزیع، عدم تجزیه‌پذیری، وابستگی به منبع داده، نادیده گرفتن عوامل دیگر مانند فرصت‌ها و سن جمعیت، و عدم تمایز میان انواع نابرابری.

ضریب جینی در ایران چقدر است؟

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۳، ضریب جینی کل کشور حدود ۰.۳۸۷ است و در مناطق شهری و روستایی کمی متفاوت است.

ضریب جینی چه کاربردهایی دارد؟

مقایسه بین کشورها، سنجش تغییرات نابرابری در طول زمان، کمک به طراحی سیاست‌های اقتصادی و مالیاتی، و پیگیری عدالت اجتماعی.

آیا ضریب جینی نشان‌دهنده علل نابرابری است؟

خیر، ضریب جینی تنها میزان نابرابری را نشان می‌دهد و اطلاعاتی درباره دلایل ساختاری، نهادی یا تاریخی نابرابری ارائه نمی‌کند؛ برای تحلیل علت‌ها، باید شاخص‌های تکمیلی و تحلیل‌های اقتصادی و اجتماعی نیز استفاده شود.