۱. ملاحظات امنیتی و «معمای امنیت»

در نظام بین‌الملل آنارشیک، دولت‌ها امنیت خود را در گرو توان نظامی می‌بینند. معمای امنیت (Security Dilemma) توضیح می‌دهد که هر اقدامی برای افزایش امنیت (مثل خرید سلاح بیشتر) می‌تواند از سوی دیگران تهدید تلقی شده و واکنش متقابل ایجاد کند. نتیجه این چرخه، مسابقه‌ای بی‌پایان است که امنیت همه را کاهش می‌دهد.

• تهدیدات واقعی یا ادراک‌شده: رقابت هند و پاکستان، مناقشه ایران و عربستان، یا نگرانی‌های لهستان و سوئد پس از حمله روسیه به اوکراین، همگی نمونه‌هایی هستند که باعث افزایش چشمگیر بودجه‌های نظامی شده‌اند.
• احساس ناامنی جمعی: حتی در نبود تهدید مستقیم، بی‌اعتمادی تاریخی و فضای رسانه‌ای ملتهب می‌تواند دولت‌ها و ملت‌ها را به انباشت بیش از حد سلاح سوق دهد. این ناامنی روانی، به‌ویژه در مناطق پرجرم (مثل آمریکای مرکزی) با رشد واردات سلاح‌های سبک همراه بوده و خشونت را تشدید می‌کند.

۲. مسابقه تسلیحاتی و رقابت ژئوپلیتیکی

مسابقه تسلیحاتی وضعیتی است که در آن کشورها برای برتری یا حفظ موازنه قوا، پیوسته ظرفیت نظامی خود را افزایش می‌دهند.

• نمونه‌های تاریخی: رقابت دریایی بریتانیا و آلمان پیش از جنگ جهانی اول، یا رقابت هسته‌ای آمریکا و شوروی در جنگ سرد که به انباشت هزاران کلاهک فراتر از نیاز بازدارندگی انجامید.
• نمونه‌های معاصر: افزایش بودجه دفاعی چین برای مدرن‌سازی ارتش، سیاست ناتو برای رساندن بودجه دفاعی به ۵٪ تولید ناخالص داخلی تا ۲۰۳۵، و رشد شدید هزینه‌های دفاعی روسیه و اوکراین در سال‌های اخیر.
  این رقابت‌ها گاه ناشی از اهداف تجدیدنظرطلبانه (تغییر وضعیت موجود) و گاه واکنشی به ترس از افول قدرت است.

۳. اقتصاد سیاسی تسلیحات و منافع تجاری

تجارت جهانی سلاح یک بازار پرسود و چندصد میلیارد دلاری است که هم صادرکنندگان و هم شبکه‌های ذی‌نفع در کشورهای واردکننده را تغذیه می‌کند.

• سودآوری برای صادرکنندگان: ایالات متحده، روسیه، چین و فرانسه، با فروش تسلیحات نه‌تنها درآمدزایی و اشتغال ایجاد می‌کنند، بلکه نفوذ سیاسی و وابستگی فنی ایجاد می‌کنند.
• لابی‌های قدرتمند تسلیحاتی: این شرکت‌ها با بزرگ‌نمایی تهدیدات و تأکید بر مدرن‌سازی ارتش، سیاست‌های دفاعی کشورها را شکل می‌دهند.
• فساد و منافع شخصی: در برخی کشورها، قراردادهای تسلیحاتی با رشوه و دلالی همراه است و منجر به خریدهای غیرضروری و گران‌قیمت می‌شود.

۴. سیاست داخلی، ایدئولوژی و پرستیژ ملی

• قدرت‌نمایی و پرستیژ: برای برخی کشورها، داشتن زرادخانه پیشرفته نه‌تنها جنبه دفاعی بلکه نماد قدرت، اعتبار و هویت ملی است. نمایش تجهیزات مدرن در رژه‌های نظامی به‌عنوان پیام بازدارندگی و تبلیغات داخلی استفاده می‌شود.
• حافظه تاریخی و بی‌اعتمادی: تجربه جنگ‌ها و اشغال‌ها، دولت‌ها را به ذهنیت «امنیت‌محور» سوق داده و بودجه‌های کلان نظامی را توجیه می‌کند.
• کنترل داخلی: در رژیم‌های اقتدارگرا، بخشی از سلاح‌ها برای سرکوب مخالفان و کنترل جمعیت استفاده می‌شود، نه برای مقابله با تهدیدات خارجی.

۵. اتحادها و وابستگی استراتژیک

کشورها برای تحکیم روابط با قدرت‌های بزرگ یا بهره‌مندی از حمایت آن‌ها، تسلیحات همان کشورها را خریداری می‌کنند. این خریدها اغلب بخشی از پیمان‌های دفاعی یا توافق‌های سیاسی است و جنبه نمادین آن گاهی از نیاز واقعی دفاعی مهم‌تر است.

۶. پیشرفت‌های فناوری و آینده‌نگری

نوآوری‌های نظامی، مانند سلاح‌های خودکار، موشک‌های مافوق صوت و سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، باعث می‌شوند که تجهیزات قدیمی سریعاً منسوخ شوند. کشورها برای حفظ برتری یا جلوگیری از عقب‌افتادگی، وارد چرخه خرید دائمی می‌شوند. همچنین ترس از تحریم‌های آینده یا محدودیت صادراتی، برخی دولت‌ها را به خرید انبوه پیش‌دستانه وادار می‌کند.

پیامدهای خرید بیش از حد سلاح

• افزایش احتمال جنگ: انباشت سلاح می‌تواند منازعات کوچک را به درگیری‌های بزرگ‌تر تبدیل کند.
• هزینه‌های اقتصادی سنگین: تخصیص بودجه‌های کلان به دفاع، منابع لازم برای توسعه اقتصادی و اجتماعی را کاهش می‌دهد و حتی می‌تواند بدهی ملی را افزایش دهد.
• تشدید ناامنی جهانی: سازمان ملل هشدار می‌دهد که گسترش سلاح‌های کوچک، مدت و شدت درگیری‌ها را بیشتر می‌کند و تجارت سلاح ممکن است به نقض حقوق بشر یا تقویت گروه‌های شورشی منجر شود.

جمع‌بندی

تمایل برخی کشورها به خرید بیش از حد سلاح ترکیبی از نیاز واقعی، رقابت سیاسی، فشار اقتصادی و انگیزه‌های حیثیتی است. هرچند این سیاست می‌تواند در کوتاه‌مدت به تقویت توان دفاعی کمک کند، اما در بلندمدت ممکن است موجب هدررفت منابع ملی، تشدید تنش‌های منطقه‌ای و کاهش سرمایه‌گذاری در حوزه‌های حیاتی مانند آموزش، بهداشت و توسعه زیرساخت‌ها شود. در نهایت، انباشت بیش از حد سلاح همیشه امنیت نمی‌آورد، بلکه در بسیاری از موارد، امنیت شکننده‌تری ایجاد می‌کند.