انحصارگر چقدر تولید کند؟

در علم اقتصاد، یکی از پرسش‌های اساسی این است که یک انحصارگر (فروشنده‌ای که تنها عرضه‌کننده یک کالا یا خدمت خاص است) چه مقدار باید تولید کند تا سود خود را به حداکثر برساند. برخلاف بازار رقابتی که بنگاه‌ها نمی‌توانند روی قیمت تأثیر بگذارند، در بازار انحصاری خودِ انحصارگر تعیین‌کننده‌ی میزان عرضه و در نتیجه قیمت است. به همین دلیل، تصمیم درباره‌ی مقدار تولید در انحصار اهمیت بسیار زیادی دارد و سرنوشت سود یا زیان انحصارگر را تعیین می‌کند.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

ویژگی‌های بازار انحصاری

تعریف انحصار

بازار انحصاری ساختاری است که در آن تنها یک بنگاه تولیدکننده وجود دارد و هیچ جایگزین نزدیکی برای محصول آن در بازار نیست. موانع ورود به بازار، مانند فناوری انحصاری، حقوق مالکیت معنوی، کنترل منابع یا قوانین دولتی، از ورود رقبا جلوگیری می‌کنند. این ویژگی به انحصارگر امکان می‌دهد تا با تنظیم مقدار تولید، قیمت بازار را تحت تأثیر قرار دهد.

منحنی تقاضا در بازار انحصاری

برخلاف بازارهای رقابتی که در آن بنگاه‌ها با منحنی تقاضای افقی (کشش بی‌نهایت) مواجه هستند، در بازار انحصاری، منحنی تقاضای بنگاه همان منحنی تقاضای کل بازار است و نزولی است. این بدان معناست که برای فروش مقدار بیشتری از محصول، انحصارگر باید قیمت را کاهش دهد. این ویژگی تأثیر مستقیمی بر تصمیم‌گیری در مورد مقدار تولید دارد.

درآمد نهایی و قیمت

در بازار انحصاری، درآمد نهایی (MR) همیشه کمتر از قیمت (P) است. دلیل آن این است که وقتی انحصارگر مقدار تولید را افزایش می‌دهد، برای فروش واحدهای اضافی باید قیمت همه واحدهای فروخته‌شده را کاهش دهد، که اثر کاهشی بر درآمد کل دارد. این رابطه به صورت زیر بیان می‌شود:

• درآمد کل (TR) = قیمت (P) × مقدار (Q)

• درآمد نهایی (MR) = تغییر در درآمد کل تقسیم بر تغییر در مقدار (ΔTR/ΔQ)

به دلیل نزولی بودن منحنی تقاضا، درآمد نهایی نیز نزولی است و شیب آن معمولاً تندتر از منحنی تقاضا است.

تصمیم‌گیری انحصارگر برای حداکثر کردن سود

اصل حداکثر کردن سود

هدف اصلی انحصارگر، مانند هر بنگاه اقتصادی دیگر، حداکثر کردن سود است. سود (π) به صورت زیر تعریف می‌شود:

• سود (π) = درآمد کل (TR) – هزینه کل (TC)

برای حداکثر کردن سود، انحصارگر باید مقداری تولید کند که در آن درآمد نهایی برابر با هزینه نهایی باشد:

• MR = MC

این شرط به این معناست که انحصارگر تولید را تا جایی ادامه می‌دهد که هزینه تولید یک واحد اضافی (هزینه نهایی) برابر با درآمد حاصل از فروش آن واحد (درآمد نهایی) باشد.

مراحل تصمیم‌گیری انحصارگر

1. تعیین منحنی تقاضا: انحصارگر ابتدا باید منحنی تقاضای بازار را شناسایی کند. این منحنی نشان می‌دهد که مصرف‌کنندگان مایلند چه مقدار از کالا را در هر سطح قیمتی خریداری کنند.

2. محاسبه درآمد نهایی: با استفاده از منحنی تقاضا، انحصارگر درآمد نهایی را برای هر سطح تولید محاسبه می‌کند.

3. تعیین هزینه‌های تولید: انحصارگر باید هزینه نهایی (MC) و هزینه کل (TC) تولید را بداند. هزینه نهایی نشان‌دهنده هزینه تولید یک واحد اضافی است.

4. یافتن نقطه تعادل: انحصارگر مقداری را انتخاب می‌کند که در آن MR = MC. این مقدار تولید، سطح بهینه تولید برای حداکثر کردن سود است.

5. تعیین قیمت: پس از تعیین مقدار تولید بهینه، انحصارگر قیمت مربوطه را از روی منحنی تقاضا استخراج می‌کند. این قیمت معمولاً بالاتر از هزینه نهایی است، که به انحصارگر امکان کسب سود اقتصادی می‌دهد.

مثال عددی

فرض کنید منحنی تقاضا به صورت P = 100 – Q باشد، جایی که P قیمت و Q مقدار تقاضا است. همچنین، فرض کنید هزینه نهایی ثابت و برابر با 20 باشد (MC = 20).

• درآمد کل: TR = P × Q = (100 – Q) × Q = 100Q – Q²

• درآمد نهایی: MR = d(TR)/dQ = 100 – 2Q

• شرط حداکثر کردن سود: MR = MC → 100 – 2Q = 20

• حل معادله: 2Q = 80 → Q = 40

• قیمت: P = 100 – 40 = 60

بنابراین، انحصارگر 40 واحد تولید می‌کند و قیمت را 60 تعیین می‌کند.

عوامل تأثیرگذار بر تصمیم‌گیری انحصارگر

1. کشش قیمتی تقاضا

کشش قیمتی تقاضا نقش مهمی در تصمیم‌گیری انحصارگر دارد. اگر تقاضا کشش‌پذیر باشد (یعنی مصرف‌کنندگان به تغییرات قیمت حساس باشند)، انحصارگر می‌تواند با کاهش قیمت، فروش بیشتری داشته باشد و درآمد کل را افزایش دهد. اما اگر تقاضا غیرکشسان باشد، انحصارگر ممکن است با افزایش قیمت، سود بیشتری کسب کند. رابطه بین کشش تقاضا (E) و درآمد نهایی به صورت زیر است:

• MR = P × (1 – 1/E) وقتی تقاضا کشش‌پذیر است (E > 1)، درآمد نهایی مثبت است و افزایش تولید می‌تواند سود را افزایش دهد.

2. هزینه‌های تولید

ساختار هزینه‌های تولید (ثابت و متغیر) تأثیر مستقیمی بر مقدار تولید بهینه دارد. اگر هزینه نهایی پایین باشد، انحصارگر ممکن است تولید بیشتری داشته باشد، اما اگر هزینه‌ها بالا باشند، تولید محدودتر خواهد بود.

3. موانع ورود

موانع ورود به بازار به انحصارگر اجازه می‌دهند تا بدون نگرانی از ورود رقبا، قیمت‌ها را بالا نگه دارد. این عامل به انحصارگر امکان می‌دهد تا تولید را در سطحی تنظیم کند که سود بیشتری کسب کند.

4. مقررات دولتی

در برخی موارد، دولت‌ها ممکن است با وضع مقررات، مانند تعیین سقف قیمت یا مالیات، تصمیم‌گیری انحصارگر را تحت تأثیر قرار دهند. این مقررات می‌توانند مقدار تولید و قیمت را تغییر دهند.

 عوامل مؤثر بر میزان تولید انحصارگر

چند نکته می‌تواند در تعیین مقدار تولید نهایی انحصارگر مؤثر باشد:

1. شکل منحنی تقاضا: هرچه تقاضا کشش‌پذیرتر باشد، انحصارگر نمی‌تواند قیمت خیلی بالا تعیین کند و مجبور است بیشتر تولید کند.

2. سطح هزینه‌ها: اگر هزینه تولید بالا باشد، مقدار بهینه تولید کاهش می‌یابد.

3. مقررات دولتی: دولت می‌تواند با وضع مالیات، کنترل قیمت یا سیاست ضدانحصار، سطح تولید و قیمت را تغییر دهد.

4. احتمال ورود رقبای جدید: اگر ورود به بازار ساده باشد، انحصارگر مجبور است تولید بیشتری کند تا مانع ورود رقیب شود (استراتژی ورودپذیری).

مقایسه با بازار رقابتی

تفاوت در مقدار تولید

در بازار رقابتی، بنگاه‌ها تولید را تا جایی ادامه می‌دهند که قیمت برابر با هزینه نهایی باشد (P = MC). این منجر به تخصیص بهینه منابع و حداکثر رفاه اجتماعی می‌شود. اما در بازار انحصاری، انحصارگر تولید را در نقطه‌ای تنظیم می‌کند که درآمد نهایی برابر با هزینه نهایی باشد (MR = MC). از آنجا که MR < P در بازار انحصاری، مقدار تولید کمتر و قیمت بالاتر از بازار رقابتی است.

زیان رفاهی (Deadweight Loss)

تولید کمتر در بازار انحصاری نسبت به بازار رقابتی باعث ایجاد زیان رفاهی می‌شود. این زیان به دلیل کاهش مقدار تولید و افزایش قیمت به وجود می‌آید، که بخشی از surplus مصرف‌کننده و تولیدکننده را از بین می‌برد.

مثال مقایسه

در مثال عددی بالا، انحصارگر 40 واحد با قیمت 60 تولید می‌کند. در یک بازار رقابتی با همان منحنی تقاضا (P = 100 – Q) و هزینه نهایی (MC = 20)، مقدار تولید در نقطه‌ای تعیین می‌شود که P = MC:

100 – Q = 20 → Q = 80

قیمت: P = 100 – 80 = 20

بنابراین، در بازار رقابتی، 80 واحد با قیمت 20 تولید می‌شود، که مقدار بیشتری نسبت به بازار انحصاری است.

استراتژی‌های انحصارگر برای افزایش سود

1. تبعیض قیمتی

انحصارگر ممکن است از استراتژی تبعیض قیمتی استفاده کند، یعنی قیمت‌های متفاوتی برای گروه‌های مختلف مصرف‌کنندگان یا در بازارهای مختلف تعیین کند. این استراتژی می‌تواند سود را افزایش دهد، زیرا انحصارگر می‌تواند surplus مصرف‌کننده را به خود اختصاص دهد. تبعیض قیمتی می‌تواند در سه نوع باشد:

• تبعیض قیمتی درجه اول: فروش هر واحد به قیمت حداکثر تمایل به پرداخت مصرف‌کننده.

• تبعیض قیمتی درجه دوم: تعیین قیمت‌های متفاوت بر اساس مقدار خرید (مانند تخفیف برای خرید عمده).

• تبعیض قیمتی درجه سوم: تعیین قیمت‌های متفاوت برای گروه‌های مختلف مصرف‌کنندگان (مانند تخفیف دانشجویی).

2. محدود کردن عرضه

انحصارگر ممکن است به طور عمدی عرضه را محدود کند تا قیمت‌ها را بالا نگه دارد. این استراتژی به ویژه در بازارهایی با تقاضای غیرکشسان مؤثر است.

3. تبلیغات و بازاریابی

انحصارگر می‌تواند با تبلیغات، تقاضا را افزایش دهد یا منحنی تقاضا را به سمت راست جابه‌جا کند، که امکان تولید بیشتر یا قیمت بالاتر را فراهم می‌کند.

پیامدهای تصمیم‌گیری انحصارگر

• تأثیر بر مصرف‌کنندگان: تولید کمتر و قیمت بالاتر در بازار انحصاری باعث کاهش surplus مصرف‌کننده می‌شود. مصرف‌کنندگان مجبورند قیمت بیشتری بپردازند و مقدار کمتری از کالا دریافت کنند.
• تأثیر بر رفاه اجتماعی: انحصار به دلیل ایجاد زیان رفاهی، کارایی اقتصادی را کاهش می‌دهد. این زیان به دلیل تفاوت بین مقدار تولید انحصاری و مقدار تولید در بازار رقابتی ایجاد می‌شود.
• نقش سیاست‌گذاری: دولت‌ها ممکن است برای کاهش اثرات منفی انحصار، اقداماتی مانند تنظیم قیمت، وضع مالیات یا تشویق رقابت انجام دهند. برای مثال، تعیین سقف قیمت می‌تواند تولید را افزایش دهد و قیمت را کاهش دهد، اما ممکن است سود انحصارگر را کاهش دهد.

منحنی تقاضا و درآمد نهایی در انحصار

یکی از تفاوت‌های اصلی بین انحصارگر و شرکت رقابت کامل، رابطه بین قیمت و درآمد نهایی است.

• منحنی تقاضا: منحنی تقاضای انحصارگر همان منحنی تقاضای کل بازار است که شیب نزولی دارد. برای فروش بیشتر، انحصارگر باید قیمت را کاهش دهد.
• منحنی درآمد نهایی (MR): این منحنی همیشه پایین‌تر از منحنی تقاضا قرار می‌گیرد و شیب آن دو برابر شیب منحنی تقاضا است. دلیل این امر آن است که انحصارگر برای فروش هر واحد اضافی، مجبور است قیمت را برای تمام واحدهای قبلی نیز کاهش دهد، که این امر باعث می‌شود درآمد نهایی حاصل از فروش واحد جدید، کمتر از قیمت فروش آن باشد.

تفاوت انحصار با رقابت کامل

برای درک اینکه انحصارگر چقدر باید تولید کند، ابتدا باید تفاوت اصلی او با یک بنگاه در بازار رقابتی را بشناسیم:

• بازار رقابتی: قیمت در بازار توسط عرضه و تقاضا تعیین می‌شود و بنگاه‌ها «قیمت‌پذیر» هستند. یعنی بنگاه هر چقدر بخواهد تولید می‌کند و کالا را به همان قیمت بازار می‌فروشد. در نتیجه، شرط حداکثرسازی سود این است که هزینه نهایی (MC) برابر با قیمت (P) باشد.

• بازار انحصاری: انحصارگر «قیمت‌گذار» است، زیرا تنها فروشنده در بازار است. او با توجه به منحنی تقاضا باید تصمیم بگیرد چه مقدار تولید کند و با چه قیمتی بفروشد. در اینجا شرط حداکثرسازی سود این است که هزینه نهایی (MC) برابر با درآمد نهایی (MR) شود، نه برابر با قیمت.

جمع‌بندی

پس پاسخ پرسش «انحصارگر چقدر تولید کند؟» این است:
انحصارگر تولید را تا جایی ادامه می‌دهد که درآمد نهایی برابر با هزینه نهایی شود. این مقدار تولید همیشه کمتر از تولید بازار رقابتی است و قیمتی که انحصارگر تعیین می‌کند بیشتر از قیمت رقابتی خواهد بود. نتیجه آن است که انحصارگر سود بیشتری می‌برد، اما مصرف‌کنندگان و کل جامعه بخشی از رفاه خود را از دست می‌دهند.

سوالات متداول

۱. انحصارگر بر چه اساسی مقدار تولید خود را تعیین می‌کند؟

انحصارگر تولید را تا جایی ادامه می‌دهد که درآمد نهایی (MR) برابر با هزینه نهایی (MC) شود. این نقطه همان جایی است که سود او به حداکثر می‌رسد.

۲. چرا انحصارگر کمتر از بازار رقابتی تولید می‌کند؟

زیرا در بازار رقابتی، قیمت برابر با هزینه نهایی است، اما انحصارگر می‌تواند قیمت را بالاتر تعیین کند. او برای بالا نگه‌داشتن قیمت، مقدار تولید را محدود می‌کند.

۳. چرا درآمد نهایی (MR) در انحصار کمتر از قیمت است؟

چون برای اینکه انحصارگر بتواند مقدار بیشتری بفروشد، مجبور است قیمت کل کالا را کاهش دهد. بنابراین، افزایش یک واحدی تولید باعث می‌شود درآمد اضافی (MR) کمتر از قیمت فروش آن کالا باشد.

۴. اگر هزینه نهایی تغییر کند، مقدار تولید انحصارگر چه می‌شود؟

• اگر هزینه نهایی افزایش یابد، نقطه تلاقی MR و MC در مقدار کمتری رخ می‌دهد، پس انحصارگر کمتر تولید می‌کند.

• اگر هزینه نهایی کاهش یابد، تولید بهینه بیشتر می‌شود.

۵. تفاوت اصلی بین تولید انحصارگر و تولیدکننده رقابتی چیست؟

• در بازار رقابتی: تولید در نقطه‌ای تعیین می‌شود که P = MC.

• در بازار انحصاری: تولید در نقطه‌ای تعیین می‌شود که MR = MC و همیشه کمتر از حالت رقابتی است.

۶. مصرف‌کنندگان در بازار انحصاری چه ضرری می‌کنند؟

مصرف‌کنندگان باید کالا را با قیمت بالاتر و مقدار کمتر نسبت به بازار رقابتی بخرند. در نتیجه، بخشی از رفاه آن‌ها از بین می‌رود.

۷. سود انحصارگر چگونه محاسبه می‌شود؟

سود انحصارگر برابر است با:

$$\text{سود}=(P-AC)\times Q$$

که در آن P قیمت فروش، AC هزینه متوسط و Q مقدار تولید بهینه است.

۸. آیا انحصارگر همیشه سود می‌برد؟

خیر. اگر هزینه‌ها بیش از حد بالا باشند یا تقاضا بسیار کم باشد، حتی انحصارگر هم ممکن است سود نکند یا زیان بدهد.

۹. آیا دولت می‌تواند مقدار تولید انحصارگر را تغییر دهد؟

بله. دولت می‌تواند با کنترل قیمت، مالیات، یارانه یا سیاست‌های ضدانحصار تولید و قیمت را تنظیم کند تا زیان مصرف‌کنندگان کاهش یابد.

۱۰. کشش تقاضا چه تأثیری روی تصمیم انحصارگر دارد؟

اگر تقاضا کشش‌پذیر باشد (مصرف‌کنندگان نسبت به تغییر قیمت حساس باشند)، انحصارگر نمی‌تواند قیمت را خیلی بالا تعیین کند و مجبور می‌شود تولید بیشتری عرضه کند.