تراز بودجه Budget Balance

تراز بودجه یکی از مهم‌ترین ابزارها و شاخص‌ها در مدیریت مالی است که به‌طور معمول در سطوح مختلف از جمله دولت‌ها، سازمان‌ها و حتی خانوارها استفاده می‌شود. این تراز به‌عنوان ابزاری برای مقایسه درآمدها و هزینه‌ها، شفافیت مالی ایجاد می‌کند و به مدیران مالی و تصمیم‌گیرندگان امکان می‌دهد که برنامه‌ریزی‌های مالی دقیق و متناسب با منابع موجود داشته باشند.

تراز بودجه به تفاوت بین درآمدها و هزینه‌های دولت در یک دوره مالی خاص، معمولاً یک سال، گفته می‌شود. در این تراز، اگر درآمدهای دولت بیشتر از هزینه‌های آن باشد، دولت با مازاد بودجه روبرو است. برعکس، اگر هزینه‌ها از درآمدها بیشتر باشند، دولت با کسری بودجه مواجه می‌شود. در صورتی که درآمدها و هزینه‌ها دقیقاً برابر باشند، بودجه به حالت متوازن در می‌آید.

• مازاد بودجه: زمانی اتفاق می‌افتد که درآمدهای دولت از هزینه‌های آن بیشتر باشد.
• کسری بودجه: زمانی پیش می‌آید که هزینه‌ها از درآمدهای دولت بیشتر باشند.
• بودجه متوازن: زمانی که درآمدها و هزینه‌ها برابر بوده و هیچ مازاد یا کسر بودجه‌ای وجود نداشته باشد.

در این مطلب به بررسی مفهوم، اهمیت، اجزای تراز بودجه و نحوه استفاده از آن خواهیم پرداخت.

اجزای تراز بودجه

تراز بودجه به‌عنوان یک ابزار کلیدی در ارزیابی وضعیت مالی نهادها یا کشورها، از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود: درآمدها و هزینه‌ها. هرکدام از این بخش‌ها اجزای متعددی دارند که به تحلیل دقیق‌تر و برنامه‌ریزی مالی کمک می‌کنند. در ادامه به تفصیل اجزای مختلف این دو بخش پرداخته می‌شود.

درآمدها

درآمدها منابعی هستند که برای تأمین هزینه‌ها و فعالیت‌های مختلف یک نهاد یا دولت از آن‌ها استفاده می‌شود.

این منابع می‌توانند از طرق مختلف به‌دست آیند که عبارتند از:

مالیات‌ها مالیات‌ها مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع درآمدی دولت‌ها هستند.
انواع مختلف مالیات‌ها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• مالیات بر درآمد: این مالیات از درآمد افراد، شرکت‌ها و کسب‌وکارها اخذ می‌شود. به‌طور معمول، این نوع مالیات به‌عنوان منبع اصلی تأمین مالی دولت‌ها در اکثر کشورهای جهان عمل می‌کند.
• مالیات بر مصرف (مالیات بر ارزش افزوده): مالیات بر مصرف کالاها و خدمات که بر قیمت خرید آن‌ها افزوده می‌شود.
• مالیات بر دارایی: مالیات‌هایی که از دارایی‌های افراد و شرکت‌ها مانند املاک، خودروها و سایر دارایی‌ها دریافت می‌شود.
• مالیات بر صادرات و واردات: مالیات‌هایی که بر اساس ورود و خروج کالا از مرزها اخذ می‌شود.

مالیات‌ها نقشی اساسی در تأمین منابع مالی دولت‌ها دارند و این منابع برای تأمین هزینه‌های عمومی، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های ملی و خدمات اجتماعی به کار می‌روند.

درآمدهای حاصل از خدمات عمومی دولت‌ها و نهادهای عمومی معمولاً از طریق ارائه خدمات مختلف درآمدزایی می‌کنند.
این خدمات شامل:

• فروش برق، آب، گاز و انرژی‌های دیگر: این منابع معمولاً از طریق شرکت‌های دولتی یا وابسته به دولت ارائه می‌شوند و درآمدهای حاصل از این خدمات به بودجه عمومی وارد می‌شود.
• هزینه‌های دیگر خدمات دولتی: مانند ارائه خدمات بهداشتی، آموزشی، حمل و نقل عمومی و سایر خدماتی که توسط نهادهای دولتی ارائه می‌شود.

پول‌های دریافتی از فروش دارایی‌ها گاهی اوقات دولت‌ها یا نهادها به‌منظور تأمین منابع مالی، اقدام به فروش دارایی‌های خود می‌کنند.
این دارایی‌ها می‌توانند شامل:

• فروش منابع طبیعی: مانند نفت، گاز، معادن و سایر منابع طبیعی که معمولاً بخش عمده‌ای از درآمدهای دولت‌های تولیدکننده این منابع را تشکیل می‌دهند.
• فروش املاک و مستغلات: فروش یا واگذاری املاک دولتی، زمین‌ها و ساختمان‌ها به بخش خصوصی یا حتی به سایر دولت‌ها.
• فروش اوراق بهادار دولتی: گاهی اوقات دولت‌ها با فروش اوراق قرضه یا سهام شرکت‌های دولتی، منابع مالی به‌دست می‌آورند.

وام‌ها و کمک‌های مالی دولت‌ها یا نهادها ممکن است برای تأمین منابع مالی خود، وام‌هایی از بانک‌ها یا سازمان‌های بین‌المللی مانند صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی یا اتحادیه اروپا دریافت کنند. این وام‌ها معمولاً برای پروژه‌های بزرگ یا مشکلات مالی کوتاه‌مدت به کار گرفته می‌شوند.

همچنین کمک‌های مالی از سوی سایر کشورها یا نهادهای بین‌المللی برای تأمین هزینه‌های خاص، به‌ویژه در شرایط بحران یا جنگ نیز می‌تواند وارد تراز بودجه شود.

هزینه‌ها

هزینه‌ها در تراز بودجه به‌عنوان بخش دوم در نظر گرفته می‌شوند و شامل تمامی مخارجی هستند که برای تأمین نیازهای مختلف یک نهاد یا کشور صرف می‌شود. این هزینه‌ها به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که شامل موارد زیر هستند:

هزینه‌های جاری هزینه‌های جاری به‌عنوان هزینه‌هایی تعریف می‌شوند که برای تأمین نیازهای روزمره و فعالیت‌های جاری یک نهاد یا کشور ضروری هستند.
این هزینه‌ها شامل:

• حقوق و دستمزد کارکنان: پرداخت به کارمندان و مقامات دولتی یا کارکنان شرکت‌های دولتی.
• هزینه‌های انرژی: هزینه‌هایی که برای تأمین انرژی لازم برای فعالیت‌های دولتی، اداری و خدمات عمومی لازم است.
• مواد مصرفی: هزینه‌هایی که برای خرید مواد اولیه و کالاهای مصرفی مورد نیاز برای ادامه فعالیت‌ها صرف می‌شود.
• خدمات عمومی: هزینه‌هایی که برای ارائه خدمات عمومی مانند آموزش، بهداشت، امنیت و غیره پرداخت می‌شود.

این هزینه‌ها به‌طور معمول در دوره‌های زمانی کوتاه‌مدت و برای فعالیت‌های روزمره نهادها صرف می‌شوند.

هزینه‌های سرمایه‌گذاری هزینه‌های سرمایه‌گذاری شامل هزینه‌هایی هستند که به‌منظور توسعه و گسترش زیرساخت‌ها و پروژه‌های بلندمدت صرف می‌شوند.
این هزینه‌ها می‌توانند شامل:

• پروژه‌های عمرانی: مانند ساخت جاده‌ها، پل‌ها، مدارس، بیمارستان‌ها و سایر پروژه‌های زیرساختی.
• سرمایه‌گذاری در فناوری و نوآوری: برای ارتقاء سیستم‌های دولتی یا خصوصی و گسترش پروژه‌های تحقیقاتی.
• نوسازی و بهسازی بخش‌های مختلف: هزینه‌هایی که برای بهبود و نوسازی بخش‌های مختلف اقتصادی صرف می‌شود.

هزینه‌های سرمایه‌گذاری به‌طور کلی در بلندمدت تأثیرات مثبت بر رشد اقتصادی و توسعه زیرساخت‌ها دارند.

هزینه‌های اداری و مدیریتی هزینه‌های اداری و مدیریتی شامل هزینه‌هایی هستند که برای اداره و مدیریت سازمان‌ها و نهادهای دولتی صرف می‌شود.
این هزینه‌ها شامل:

• هزینه‌های مدیریتی: شامل دستمزد مدیران، مشاوران و تیم‌های مدیریتی.
• هزینه‌های ارتباطات و تبلیغات: مانند برگزاری جلسات، کنفرانس‌ها و هزینه‌های مربوط به تبلیغات و معرفی برنامه‌ها.
• هزینه‌های دیگر خدمات اداری: شامل هزینه‌های مربوط به اجاره دفاتر، تجهیزات اداری و فناوری اطلاعات.

این هزینه‌ها معمولاً برای نگهداری و بهبود عملکرد نهادهای دولتی و اداری ضروری هستند.

اهمیت تراز بودجه

تراز بودجه، که به‌عنوان یک ابزار مالی کلیدی شناخته می‌شود، نقش حیاتی در ارزیابی و مدیریت منابع مالی هر نهاد یا کشور دارد. این تراز نه‌تنها به تعیین وضعیت کنونی مالی کمک می‌کند، بلکه اطلاعات ارزشمندی را برای برنامه‌ریزی‌های مالی آینده فراهم می‌آورد. در این بخش، به‌طور مفصل‌تر به اهمیت تراز بودجه و تاثیر آن بر فرآیندهای مختلف خواهیم پرداخت.

شناسایی نقاط ضعف و قوت مالی

تراز بودجه اولین ابزار برای شناسایی وضعیت مالی یک نهاد یا کشور است. با بررسی تراز بودجه، مدیران می‌توانند نقاط قوت و ضعف مالی را شناسایی کنند و از این طریق تصمیمات بهتری بگیرند.

به‌طور مثال، اگر تراز بودجه مثبت باشد، به این معناست که درآمدهای نهاد از هزینه‌های آن بیشتر است و این به‌عنوان یک نشانگر از سلامت مالی و مدیریت مناسب منابع تلقی می‌شود. اما اگر تراز منفی باشد (کسری بودجه)، نشان‌دهنده عدم تعادل در منابع و هزینه‌ها است و این می‌تواند به مشکلات مالی جدی منجر شود.

شناخت نقاط ضعف مالی این امکان را فراهم می‌کند که نهاد یا کشور تصمیمات اصلاحی و بهبود را در اولویت قرار دهد. از سوی دیگر، شناسایی نقاط قوت مالی نیز به نهاد اجازه می‌دهد که از این منابع به‌درستی استفاده کند و آنها را در جهت رشد و توسعه بهینه‌سازی کند.

مقررات مالی و اقتصادی

تراز بودجه می‌تواند مبنای اصلی برای تعیین سیاست‌های مالی و اقتصادی باشد. به‌ویژه در سطح دولتی، تراز بودجه به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی برای مدیریت اقتصاد کشور محسوب می‌شود. با توجه به اینکه هر دولت برای تأمین هزینه‌های خود به منابع مختلفی نیاز دارد، تراز بودجه به‌عنوان یک راه‌حل برای تنظیم این منابع عمل می‌کند.

بر اساس تراز بودجه، دولت‌ها می‌توانند تصمیم بگیرند که چه مقدار از منابع مالی خود را صرف زیرساخت‌ها، آموزش، بهداشت، امنیت و سایر خدمات عمومی کنند. اگر تراز بودجه منفی باشد، دولت‌ها ممکن است مجبور شوند از سیاست‌های انقباضی (مانند کاهش هزینه‌ها یا افزایش مالیات) استفاده کنند تا تعادل مالی برقرار شود. برعکس، تراز مثبت می‌تواند زمینه را برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های توسعه‌ای فراهم کند.

پیش‌بینی وضعیت مالی آینده

تراز بودجه تنها به وضعیت مالی کنونی اشاره نمی‌کند، بلکه به پیش‌بینی وضعیت مالی در آینده نیز کمک می‌کند. به‌طور معمول، با تحلیل روند تغییرات درآمدها و هزینه‌ها در طول زمان، می‌توان وضعیت مالی آتی یک نهاد یا کشور را پیش‌بینی کرد. این پیش‌بینی می‌تواند به مدیران مالی این امکان را دهد که از هم‌اکنون تدابیر لازم را برای پیشگیری از مشکلات مالی یا بهره‌برداری از فرصت‌های جدید در نظر بگیرند.

برای مثال، اگر پیش‌بینی شود که تراز بودجه در سال‌های آینده منفی خواهد شد، ممکن است لازم باشد که اقدامات پیشگیرانه مانند کاهش هزینه‌ها، مدیریت بهینه‌تر منابع یا افزایش درآمدها اتخاذ شود. برعکس، اگر تراز بودجه مثبت باشد، می‌توان منابع اضافی را به بخش‌های مختلف اقتصادی یا پروژه‌های سرمایه‌گذاری تخصیص داد.

رعایت اصول مالی و جلوگیری از هدررفت منابع

تراز بودجه به‌عنوان یک ابزار کنترلی، به نهادها و دولت‌ها کمک می‌کند تا اصول مالی خود را رعایت کنند و از هدررفت منابع جلوگیری نمایند. به‌ویژه در دولت‌ها، وجود یک تراز مثبت یا متوازن به این معناست که منابع مالی به‌طور مؤثر و کارآمد مدیریت می‌شوند و صرف موارد ضروری می‌شود. برعکس، کسری بودجه یا تراز منفی می‌تواند منجر به افزایش بدهی‌ها و فشار بر اقتصاد شود که این خود به هدررفت منابع و مشکلات مالی بیشتر خواهد انجامید.

با توجه به اینکه تراز بودجه اغلب نمایانگر توانایی دولت یا سازمان در تخصیص منابع است، رعایت اصول مالی می‌تواند مانع از ایجاد بحران‌های مالی و ناپایداری اقتصادی شود. به‌طور کلی، نظارت دقیق بر تراز بودجه این امکان را می‌دهد که مدیران مالی به‌طور مستمر از انحرافات در برنامه‌های مالی آگاه شده و تدابیر اصلاحی به‌موقع را انجام دهند.

کمک به برنامه‌ریزی و تخصیص منابع

یکی از مهم‌ترین کاربردهای تراز بودجه، کمک به فرآیند برنامه‌ریزی مالی و تخصیص منابع است. با داشتن یک تصویر دقیق از منابع مالی و هزینه‌ها، نهادها و دولت‌ها می‌توانند منابع را به‌طور مؤثر و متناسب با نیازهای واقعی تخصیص دهند. به‌عنوان مثال، اگر دولت یا یک سازمان از طریق تراز بودجه خود متوجه شود که بخشی از منابع به‌طور نادرست یا در بخش‌های غیرضروری هزینه می‌شود، می‌تواند اقداماتی برای اصلاح این روند انجام دهد.

ارزیابی موفقیت یا شکست سیاست‌های مالی

تراز بودجه ابزاری است که به‌طور مرتب وضعیت سیاست‌های مالی دولت یا نهاد را ارزیابی می‌کند. اگر دولت‌ها یا نهادها موفق به دستیابی به تراز مثبت و مدیریت بهینه منابع شوند، این به‌عنوان نشان‌داده‌ای از موفقیت سیاست‌های مالی آن‌ها خواهد بود. در مقابل، کسری بودجه می‌تواند نشانه‌ای از شکست در سیاست‌های مالی باشد و به ارزیابی مجدد آن‌ها نیاز داشته باشد.

عوامل مؤثر بر تراز بودجه

تراز بودجه تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد که برخی از آن‌ها در اختیار دولت و برخی دیگر خارج از کنترل آن هستند. این عوامل عبارتند از:

• درآمدهای دولت: درآمدهای دولت به‌طور عمده از طریق مالیات‌ها، عوارض، فروش منابع طبیعی و درآمدهای حاصل از خدمات عمومی تأمین می‌شود. تغییر در نرخ‌های مالیاتی، بهبود کارایی سیستم مالیاتی، یا افزایش درآمدهای نفتی می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر تراز بودجه داشته باشد.
• هزینه‌های دولت: هزینه‌های دولت به دو بخش عمده تقسیم می‌شود: هزینه‌های جاری (مانند حقوق کارکنان، خدمات بهداشتی و آموزشی) و هزینه‌های سرمایه‌ای (مانند پروژه‌های زیربنایی و عمرانی). افزایش هزینه‌های جاری یا سرمایه‌ای می‌تواند به کسری بودجه منجر شود.
• رشد اقتصادی: رشد اقتصادی مثبت می‌تواند باعث افزایش درآمدهای مالیاتی و کاهش نیاز به پرداخت‌های رفاهی (مانند کمک‌های بیکاری) شود. این امر به نوبه خود موجب بهبود تراز بودجه خواهد شد.
• نرخ بهره: تغییرات در نرخ بهره می‌تواند بر هزینه‌های استقراض دولت تأثیر بگذارد. افزایش نرخ بهره، هزینه‌های قرضی دولت را بالا می‌برد و ممکن است موجب کسری بودجه شود.
• سیاست‌های مالی: سیاست‌های مالی انبساطی (مانند کاهش مالیات‌ها یا افزایش هزینه‌های دولت) معمولاً به کسری بودجه منجر می‌شود، در حالی که سیاست‌های مالی انقباضی (مانند افزایش مالیات‌ها یا کاهش هزینه‌ها) می‌تواند به بهبود تراز بودجه کمک کند.
• شرایط بین‌المللی: تغییرات در قیمت‌های جهانی نفت، نرخ ارز، و شرایط تجاری بین‌المللی می‌تواند تأثیر زیادی بر درآمدهای دولت و هزینه‌های آن بگذارد. به‌ویژه برای کشورهای وابسته به صادرات نفت، کاهش قیمت نفت می‌تواند درآمدهای دولتی را تحت تأثیر قرار دهد و تراز بودجه را منفی کند.

مزایا و معایب تراز بودجه

حامیان بودجه متوازن استدلال می‌کنند که کسری‌های بودجه‌ی بیش از حد، بدهی‌های سنگینی را برای نسل‌های آینده به همراه خواهد داشت. همان‌طور که هر خانوار یا کسب‌وکاری باید هزینه‌های خود را با درآمد موجود در طول زمان متوازن کند تا از ورشکستگی جلوگیری کند، دولت‌ها نیز باید تلاش کنند تا بین درآمدهای مالیاتی و هزینه‌ها تعادلی برقرار کنند.

اکثر اقتصاددانان موافقند که بار سنگین بدهی بخش عمومی می‌تواند تهدیدی جدی برای یک اقتصاد باشد. در نهایت، دولت‌ها مجبور خواهند بود مالیات‌ها را افزایش دهند یا عرضه پول را به‌طور مصنوعی افزایش دهند که باعث کاهش ارزش پول می‌شود تا این بدهی را تسویه کنند.

این امر می‌تواند منجر به افزایش شدید مالیات‌ها شود، به طوری که بار مالی سنگینی بر دوش مردم قرار گیرد، نرخ بهره‌های بسیار بالا که دسترسی کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان به اعتبار را محدود می‌کند، یا تورم بی‌رویه که ممکن است اقتصاد کل کشور را مختل کند.

از طرف دیگر، اجرای مداوم مازاد بودجه معمولاً از نظر سیاسی محبوب نیست. در حالی که ممکن است برای دولت‌ها مفید باشد که مازادها را برای مواقع بحران یا “صندوق‌های روزهای بارانی” ذخیره کنند، معمولاً از دولت انتظار نمی‌رود که مانند یک کسب‌وکار سودآور عمل کند.

وجود مازاد بودجه دولتی معمولاً منجر به درخواست‌هایی برای کاهش مالیات‌ها یا، بیشتر به‌طور رایج، افزایش هزینه‌ها می‌شود، زیرا پول‌های جمع‌شده در حساب‌های دولتی، هدف جذابی برای هزینه‌های ویژه می‌سازد. اجرای یک بودجه متوازن ممکن است به دولت‌ها کمک کند تا از خطرات کسری یا مازاد بودجه اجتناب کنند.

با این حال، برخی اقتصاددانان معتقدند که کسری‌های بودجه و مازادها هدف مهمی دارند و از طریق سیاست‌های مالی می‌توانند اثرات مثبتی داشته باشند، به حدی که خطرات بدهی‌های بیش از حد ممکن است در کوتاه‌مدت قابل تحمل باشد. اقتصاددانان کینزی معتقدند که هزینه‌کرد با کسری، یک تاکتیک کلیدی در دست دولت برای مبارزه با رکودها است.

آن‌ها استدلال می‌کنند که در دوران انقباض اقتصادی، تقاضا کاهش می‌یابد که منجر به افت تولید ناخالص داخلی (GDP) می‌شود. هزینه‌کرد با کسری، به گفته کینزی‌ها، می‌تواند برای جبران کمبود تقاضای خصوصی یا تحریک هزینه‌کرد بخش خصوصی با تزریق پول به بخش‌های کلیدی اقتصاد استفاده شود.

در دوران رونق اقتصادی، آن‌ها پیشنهاد می‌کنند که دولت‌ها باید بودجه مازاد را اجرا کنند تا تقاضای بخش خصوصی که توسط خوش‌بینی‌های افراطی تحریک شده است را محدود کنند. برای کینزی‌ها، یک بودجه متوازن در واقع نمایانگر کوتاهی دولت در استفاده از سیاست مالی برای هدایت اقتصاد به یک سمت خاص است.

انواع کسری بودجه

کسری بودجه به دلایل مختلفی ایجاد می‌شود و بر اساس مدت زمان و علت بروز آن به انواع مختلف تقسیم می‌شود.

این انواع شامل موارد زیر است:

• کسری ساختاری: کسری ساختاری زمانی رخ می‌دهد که دولت به طور پیوسته و دائمی بیش از درآمدهای خود هزینه می‌کند، حتی در شرایطی که اقتصاد در وضعیت اشتغال کامل است. به عبارت دیگر، کسری ساختاری به دلیل تنظیمات و سیاست‌های بلندمدت دولت (مانند تصمیمات در مورد برنامه‌های رفاهی، دفاعی یا دیگر خدمات دولتی) ایجاد می‌شود و معمولاً در طول زمان به یک مشکل مداوم تبدیل می‌شود.
• کسری ادواری: کسری ادواری ناشی از نوسانات طبیعی و دوره‌ای اقتصاد است. این نوع کسری معمولاً در دوران رکود اقتصادی رخ می‌دهد. در این دوران، درآمدهای مالیاتی به دلیل کاهش فعالیت اقتصادی کاهش می‌یابند، در حالی که هزینه‌های دولت برای پرداخت‌های رفاهی و حمایت‌های اجتماعی (مانند کمک‌های بیکاری) افزایش می‌یابد. به این ترتیب، کسری بودجه ناشی از این نوسانات اقتصادی موقتی است و معمولاً با بازگشت به رونق اقتصادی کاهش می‌یابد.
• کسری موقت: کسری موقت زمانی به وجود می‌آید که شوک‌های غیرمنتظره و موقت به اقتصاد وارد می‌شود. این شوک‌ها می‌توانند شامل بلایای طبیعی، بحران‌های مالی کوتاه‌مدت یا رویدادهای جهانی غیرقابل پیش‌بینی باشند. کسری موقت معمولاً به سرعت بهبود می‌یابد پس از اینکه شرایط غیرمنتظره برطرف شود، و دولت معمولاً می‌تواند این کسری را با استفاده از منابع اضطراری یا تسهیلات مالی موقتی جبران کند.

این انواع کسری به دولت‌ها کمک می‌کند تا استراتژی‌های مختلفی برای مدیریت مالی خود در پیش گیرند، به‌ویژه در شرایط مختلف اقتصادی.

فرمول و محاسبه تراز بودجه

فرمول تراز بودجه که به شکل زیر است:

S = T – G – TR

 برای اندازه‌گیری وضعیت مالی دولت استفاده می‌شود و نشان می‌دهد که آیا دولت در حال صرفه‌جویی است یا در حال ایجاد کسری بودجه.

در این فرمول:

• S (پس‌انداز دولت یا تراز بودجه): این مقدار نشان‌دهنده تراز یا وضعیت مالی دولت است. اگر این مقدار مثبت باشد، یعنی دولت مازاد بودجه دارد و درآمدهایش بیشتر از هزینه‌هایش بوده است. اگر این مقدار منفی باشد، به معنای کسری بودجه است که نشان‌دهنده این است که دولت برای تأمین هزینه‌های خود باید از منابع خارجی یا داخلی استقراض کند.
• T (درآمدهای مالیاتی): این قسمت نشان‌دهنده کل درآمدهایی است که دولت از طریق مالیات‌ها (بر درآمد، بر کالاها و خدمات، و سایر انواع مالیات) به دست می‌آورد. این درآمدها عمده‌ترین منبع مالی دولت‌ها برای تأمین هزینه‌ها هستند.
• G (خریدهای دولت از کالاها و خدمات): این بخش به خرید کالاها و خدمات توسط دولت اشاره دارد. این هزینه‌ها شامل پرداخت‌ها برای زیرساخت‌ها، خدمات عمومی، هزینه‌های اداری، تجهیزات نظامی، و سایر کالاهایی است که دولت برای عملکرد خود به آنها نیاز دارد.
• TR (پرداخت‌های انتقالی): این پرداخت‌ها شامل یارانه‌ها، کمک‌های اجتماعی، بیمه بیکاری، مستمری‌ها و سایر انواع کمک‌های مالی است که دولت به افراد و گروه‌ها پرداخت می‌کند. این پرداخت‌ها به منظور حمایت از اقشار مختلف جامعه انجام می‌شود و برخلاف هزینه‌های دولت برای خرید کالاها و خدمات، به معنای انتقال پول به افراد یا نهادهای دیگر است.

در مجموع، فرمول نشان‌دهنده این است که پس از کسر مجموع هزینه‌های دولت (که شامل خرید کالاها و خدمات و پرداخت‌های انتقالی است) از درآمدهای مالیاتی، دولت چه مقدار پس‌انداز یا کسری دارد. اگر دولت توانسته باشد بیشتر از هزینه‌هایش درآمد داشته باشد، تراز بودجه مثبت است و برعکس اگر هزینه‌ها بیشتر از درآمد باشد، کسری بودجه به وجود می‌آید.

مثال تراز بودجه متعادل

حال فرض کنید برای یک دولت، اطلاعات زیر را داریم:

• T = 1 تریلیون دلار (درآمدهای مالیاتی)
• G = 1.5 تریلیون دلار (خریدهای دولت از کالاها و خدمات)
• TR = 0.2 تریلیون دلار (پرداخت‌های انتقالی)

در این صورت:

S = T − G − TR = یک تریلیون دلار − 1.5 تریلیون دلار − 0.2 تریلیون دلار = −0.7 تریلیون دلار

از آنجا که S منفی است، این نمونه‌ای از کسری بودجه است. حالا، چطور می‌توان بودجه را متعادل کرد؟ در عمل، گزینه‌های بی‌پایانی وجود دارد، زیرا دولت می‌تواند ترکیب‌های مختلفی از افزایش‌ها و کاهش‌ها را اتخاذ کند.

اما برای سادگی، دو گزینه زیر را در نظر می‌گیریم:

• دولت می‌تواند درآمد مالیاتی را به میزان 0.7 تریلیون دلار افزایش دهد: 

تراز بودجه = $$=0$$

دولت می‌تواند هزینه‌ها را به میزان 0.7 تریلیون دلار کاهش دهد:

$$=0$$

اگر این دولت در حال حاضر در میانه یک رکود باشد، افزایش مالیات‌ها یا کاهش هزینه‌ها تنها وضعیت را بدتر می‌کند. پس چه کاری می‌توان انجام داد؟ برای پوشش کسری 0.7 تریلیون دلاری، دولت می‌تواند 0.7 تریلیون دلار قرض کند و بدهی صادر کند. اما این کار هزینه‌ای به‌عنوان پرداخت بهره بر بدهی دارد. اگر دولت به طور مداوم در بدهی باشد یا در معرض ریسک بالای مالی قرار گیرد، پرداخت‌های بهره می‌تواند سنگین باشد.

اگر قانونی برای توازن بودجه وجود داشته باشد، رکود در حال حاضر بدتر خواهد شد. اگر چنین قانونی وجود نداشته باشد، دولت می‌تواند بیشتر از درآمدهایش خرج کند و با قرض گرفتن از دیگران این کسری را جبران کند، اما این ممکن است رشد اقتصادی آینده را تهدید کند اگر پرداخت‌های بهره به‌طور استثنایی بالا باشد. این‌ها همان تناقضاتی هستند که دولت‌ها باید در هنگام تصمیم‌گیری در مورد مالیات‌ها، هزینه‌ها و قرض گرفتن در نظر بگیرند.

تأثیرات کسری بودجه بر اقتصاد

کسری بودجه به دلیل تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد می‌تواند به چالش‌هایی برای دولت‌ها و کشورها تبدیل شود.

این تأثیرات می‌توانند مثبت یا منفی باشند که در ادامه به آن‌ها پرداخته شده است:

تأثیرات مثبت کسری بودجه

• تحریک تقاضای کل: در کوتاه‌مدت، کسری بودجه می‌تواند به تحریک تقاضای کل در اقتصاد کمک کند. در دوران رکود اقتصادی، کاهش تولید و اشتغال باعث می‌شود که تقاضا برای کالاها و خدمات کاهش یابد. در این زمان، دولت با افزایش هزینه‌ها و اعطای بسته‌های مالی می‌تواند تقاضای کل را بالا ببرد. این امر می‌تواند منجر به رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) و کاهش نرخ بیکاری شود.
• افزایش اشتغال و سرمایه‌گذاری: در مواقع رکود، کسری بودجه و افزایش هزینه‌های دولتی می‌تواند به ایجاد اشتغال کمک کند. برای مثال، دولت‌ها می‌توانند در پروژه‌های زیربنایی مانند ساخت جاده‌ها، بیمارستان‌ها یا مدارس سرمایه‌گذاری کنند که علاوه بر ایجاد زیرساخت‌های جدید، فرصت‌های شغلی نیز فراهم می‌آورد.
• تقویت اعتماد به نفس اقتصادی: در برخی شرایط، دولت‌ها ممکن است از کسری بودجه به‌عنوان ابزار برای تقویت اعتماد به نفس در اقتصاد استفاده کنند. این امر می‌تواند به بخش خصوصی کمک کند تا در دوران رکود، سرمایه‌گذاری‌های خود را حفظ یا افزایش دهد.

تأثیرات منفی کسری بودجه

• افزایش بدهی‌های دولتی: در بلندمدت، کسری بودجه معمولاً به افزایش بدهی‌های دولتی منجر می‌شود. زمانی که دولت نتواند از درآمدهای خود برای تأمین هزینه‌ها استفاده کند، مجبور به استقراض می‌شود. این امر می‌تواند باعث افزایش بدهی‌های دولتی و بروز مشکلات مالی در آینده شود.
• کاهش سرمایه‌گذاری خصوصی: افزایش بدهی‌های دولتی معمولاً باعث افزایش نرخ بهره می‌شود. نرخ بهره بالاتر به معنی هزینه بیشتر برای استقراض است، و این امر می‌تواند موجب کاهش سرمایه‌گذاری‌های خصوصی در بخش‌های اقتصادی مختلف شود. کسب‌وکارها و افراد به دلیل هزینه‌های بالاتر و نرخ‌های بهره بیشتر از برنامه‌های سرمایه‌گذاری خود عقب‌نشینی می‌کنند.
• تورم و بی‌ثباتی اقتصادی: کسری بودجه طولانی‌مدت می‌تواند منجر به افزایش تورم شود. زمانی که دولت برای جبران کسری‌های خود شروع به چاپ پول یا استقراض از بانک مرکزی می‌کند، ممکن است باعث افزایش میزان نقدینگی در بازار و در نتیجه تورم شود. تورم بالا می‌تواند به بی‌ثباتی اقتصادی، کاهش قدرت خرید مردم، و اختلال در فعالیت‌های اقتصادی منجر شود.
• کاهش اعتبار بین‌المللی: کسری بودجه‌های مکرر و بدهی‌های زیاد می‌تواند باعث کاهش اعتبار دولت در بازارهای بین‌المللی شود. این امر می‌تواند هزینه‌های استقراض دولت را افزایش دهد و بر توانایی آن برای تأمین مالی پروژه‌ها و برنامه‌ها تأثیر بگذارد.

در مجموع، کسری بودجه می‌تواند به‌طور موقت برای تحریک رشد اقتصادی مفید باشد، اما اگر به‌طور مداوم ادامه یابد و مدیریت نشود، می‌تواند منجر به مشکلات جدی برای اقتصاد شود. لذا مدیریت درست و متوازن کسری بودجه از اهمیت بالایی برخوردار است.

تراز بودجه در سطح دولت

در سطح دولتی، تراز بودجه نقشی حیاتی در مدیریت منابع مالی ایفا می‌کند و تأثیر مستقیم بر سیاست‌های اقتصادی و مالی کشور دارد. دولت‌ها باید تراز بودجه خود را به‌طور دقیق بررسی کنند تا اطمینان حاصل کنند که منابع مالی به‌طور مؤثر و بهینه در جهت رشد و توسعه اقتصادی تخصیص داده می‌شود.

تراز مثبت و تراز منفی

• تراز مثبت: زمانی که درآمدهای دولت از هزینه‌های آن بیشتر باشد، دولت می‌تواند به‌راحتی هزینه‌های خود را از طریق منابع داخلی تأمین کند. در این وضعیت، دولت می‌تواند برای رشد اقتصادی سرمایه‌گذاری کند، بدهی‌ها را کاهش دهد و برنامه‌های توسعه‌ای مختلف را اجرا کند.
• تراز منفی (کسری بودجه): هنگامی که هزینه‌ها از درآمدهای دولت بیشتر می‌شود، دولت با کسری بودجه مواجه می‌شود. کسری بودجه می‌تواند باعث افزایش بدهی‌های دولتی شود که فشار مالی بر اقتصاد کشور ایجاد می‌کند. اگر این کسری بودجه به‌طور مداوم ادامه یابد، ممکن است منجر به کاهش اعتبار دولت در بازارهای مالی بین‌المللی و افزایش هزینه‌های قرضی شود.

علل کسری بودجه کسری بودجه ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود:

• افزایش هزینه‌های عمومی: هزینه‌های بالا برای ارائه خدمات دولتی مانند بهداشت، آموزش، دفاع، و زیرساخت‌ها می‌تواند منجر به کسری بودجه شود.
• کاهش درآمدها: کاهش درآمدهای دولتی به‌ویژه در دوران رکود اقتصادی یا کاهش درآمدهای مالیاتی، می‌تواند منجر به کسری بودجه گردد.
• بحران‌های اقتصادی یا طبیعی: بحران‌ها و فجایع طبیعی می‌توانند منجر به هزینه‌های اضافی برای دولت شوند که به‌دنبال آن کسری بودجه افزایش می‌یابد.

راهکارهای جبران کسری بودجه دولت‌ها برای جبران کسری بودجه از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند:

• افزایش مالیات‌ها: دولت‌ها ممکن است مالیات‌ها را افزایش دهند تا درآمدهای بیشتری کسب کنند.
• کاهش هزینه‌ها: دولت‌ها ممکن است با کاهش هزینه‌های عمومی مانند کاهش مخارج دولت، تعدیل در خدمات اجتماعی یا پروژه‌های عمرانی، کسری بودجه را جبران کنند.
• استقراض: یکی دیگر از روش‌ها برای جبران کسری بودجه، استقراض از منابع داخلی یا خارجی است. دولت‌ها می‌توانند اوراق قرضه دولتی منتشر کنند یا وام از بانک‌های داخلی و خارجی دریافت کنند.
• ریاضت اقتصادی: دولت‌ها می‌توانند سیاست‌های ریاضتی را اتخاذ کنند که به‌معنای محدود کردن هزینه‌های عمومی و کاهش خدمات اجتماعی به‌طور موقت است.

تأثیرات عدم اقدام دولت

اگر دولت هیچ اقدامی انجام ندهد، کسری بودجه یا کاهش مازاد بودجه معمولاً در دوران رکود اتفاق می‌افتد، زیرا کاهش اشتغال منجر به کاهش درآمد مالیاتی و کاهش تقاضا منجر به کاهش درآمد مالیات‌های شرکتی می‌شود. در حالی که افزایش بیکاری منجر به افزایش پرداخت‌های انتقالی مانند بیمه بیکاری و یارانه‌های غذایی می‌شود.

در مقابل، در دوران رونق اقتصادی، مازاد بودجه یا کاهش کسری بودجه معمولاً اتفاق می‌افتد، زیرا افزایش اشتغال منجر به افزایش درآمد مالیاتی و افزایش تقاضا منجر به افزایش درآمد مالیات‌های شرکتی می‌شود.

این تغییرات در تراز بودجه که عمدتاً خارج از سیاست‌های مالی رخ می‌دهد، به عنوان تثبیت‌کننده‌های خودکار شناخته می‌شوند. بنابراین، تراز بودجه ممکن است بدون دخالت سیاست‌گذاران بالا یا پایین رود.

تأثیر بر اقتصاد در صورت عدم اقدام دولت

سوالی که پیش می‌آید این است که اگر دولت هیچ کاری نکند، چه اتفاقی برای اقتصاد می‌افتد؟ این بستگی به سرعت و میزان گسترش یا رکود اقتصاد دارد. در طول بحران مالی جهانی 2007-2009، اقتصادهای مختلف در سراسر جهان به سرعت در حال بدتر شدن بودند. برخی معتقدند که انجام هیچ کاری می‌توانست به اقتصاد کمک کند تا “خود را اصلاح کند”، زیرا قیمت‌ها به حدی کاهش می‌یافت که در نهایت مردم دوباره شروع به خرج کردن می‌کردند و تولید به حدی کاهش می‌یافت که شرکت‌ها دوباره شروع به تولید می‌کردند.

این ممکن است درست باشد، اما ممکن است زمان زیادی طول می‌کشید تا این اتفاق بیفتد، که ممکن بود منجر به از دست دادن شغل‌های بیشتر، کاهش بیشتر بازار سهام و حتی احتمالاً رکود بزرگ دوم شود.

در نهایت، در صورتی که اقتصاد به شدت در حال فروپاشی باشد، دولت باید وارد عمل شود. تغییرات سریع و بزرگ اقتصادی نیاز به سیاست‌های مالی سریع و گسترده دارد تا اقتصاد به تعادل نزدیک شود، و دقیقاً همین اتفاق در این دوره افتاد که بانک‌های مرکزی و دولت‌ها در سراسر جهان تدابیر شدیدی را برای نجات اقتصادهای خود از بحران اتخاذ کردند.

تراز بودجه در سطح خانوار یا سازمان

در سطح فردی یا سازمانی، تراز بودجه به‌منظور برنامه‌ریزی مالی و مدیریت منابع استفاده می‌شود. در این سطح، تراز بودجه ابزاری است که به افراد و سازمان‌ها کمک می‌کند تا درآمدها و هزینه‌های خود را مدیریت کنند و از مشکلات مالی جلوگیری کنند.

تراز بودجه در خانوار در سطح خانوار، تراز بودجه به بررسی و مقایسه درآمدها و هزینه‌های خانواده کمک می‌کند. خانواده‌ها برای برنامه‌ریزی بهتر و جلوگیری از مشکلات مالی، معمولاً تراز بودجه ماهانه یا سالانه‌ای تهیه می‌کنند.

این تراز به آن‌ها این امکان را می‌دهد که:

• بررسی کنند که هزینه‌ها از درآمدها بیشتر نباشد.
• برنامه‌ریزی برای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری کنند.
• مصرف‌های غیرضروری را شناسایی کرده و آن‌ها را کاهش دهند.

تراز بودجه در سازمان‌ها برای سازمان‌ها، تراز بودجه نشان‌دهنده توانایی سازمان در مدیریت منابع مالی و تخصیص بهینه منابع است. یک سازمان باید توانایی داشته باشد که بین درآمدها و هزینه‌ها تعادل برقرار کند و منابع خود را در جهت اهداف استراتژیک سازمان تخصیص دهد.

این تراز به سازمان کمک می‌کند تا:

• برای پروژه‌ها و فعالیت‌های مختلف بودجه‌بندی کنند.
• منابع مالی را به‌طور بهینه در راستای اهداف خود استفاده کنند.
• از مشکلات مالی و ورشکستگی جلوگیری کنند.

نقش تراز بودجه در سیاست‌گذاری مالی

تراز بودجه در سیاست‌گذاری مالی از اهمیت بسیاری برخوردار است زیرا می‌تواند به‌عنوان مبنای تصمیم‌گیری‌های مالی و اقتصادی قرار گیرد. این تراز به تصمیم‌گیرندگان این امکان را می‌دهد که سیاست‌های مالی را تنظیم کرده و میزان درآمدها و هزینه‌ها را کنترل کنند.

برخی از کاربردهای تراز بودجه در سیاست‌گذاری مالی عبارتند از:

• تنظیم اولویت‌های هزینه‌ای: دولت‌ها می‌توانند با توجه به وضعیت تراز بودجه، تصمیم بگیرند که کدام بخش‌های اقتصادی نیاز به تخصیص منابع بیشتری دارند. مثلاً در صورتی که تراز بودجه مثبت باشد، دولت می‌تواند به‌سرعت به پروژه‌های زیرساختی یا خدمات اجتماعی توجه کند.
• کنترل بدهی‌ها: تراز بودجه می‌تواند به دولت‌ها کمک کند تا از افزایش بدهی‌های عمومی جلوگیری کنند. در صورت وجود تراز منفی، دولت‌ها می‌توانند برای جلوگیری از افزایش بدهی‌ها اقدامات اصلاحی انجام دهند.
• تصمیم‌گیری در خصوص سیاست‌های مالی: دولت‌ها می‌توانند با استفاده از تراز بودجه تصمیماتی در مورد سیاست‌های مالی مانند مالیات‌ها، هزینه‌ها و استقراض اتخاذ کنند. این تصمیمات به‌طور مستقیم بر وضعیت اقتصادی کشور تأثیر می‌گذارند.
• پیش‌بینی وضعیت اقتصادی آینده: تراز بودجه به مدیران مالی این امکان را می‌دهد که روند درآمدها و هزینه‌ها را پیش‌بینی کرده و برای آینده سیاست‌های مالی مناسبی اتخاذ کنند.

راه‌های کاهش کسری بودجه

دولت‌ها برای کاهش کسری بودجه از ابزارها و سیاست‌های مختلفی استفاده می‌کنند که می‌تواند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر وضعیت مالی کشور تأثیر بگذارد. این روش‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: افزایش درآمدها و کاهش هزینه‌ها.

در اینجا به برخی از مهم‌ترین راه‌های کاهش کسری بودجه پرداخته می‌شود:

افزایش درآمدها

افزایش درآمدهای دولت یکی از مهم‌ترین روش‌ها برای کاهش کسری بودجه است.

دولت‌ها می‌توانند از طریق چندین ابزار مختلف درآمد خود را افزایش دهند:

• افزایش نرخ‌های مالیاتی: یکی از راه‌های اصلی برای افزایش درآمدهای دولت، افزایش نرخ مالیات‌ها است. به‌ویژه در شرایط اقتصادی که بخش‌های مختلف اقتصاد در حال رشد هستند، افزایش مالیات‌های مستقیم یا غیرمستقیم می‌تواند درآمد دولت را به طور چشمگیری بالا ببرد.
• گسترش پایه مالیاتی: دولت‌ها می‌توانند پایه مالیاتی خود را گسترش دهند، به این معنا که مالیات‌هایی را که قبلاً اعمال نشده یا به‌طور کامل اخذ نمی‌شده‌اند، از بخش‌های جدیدی از اقتصاد دریافت کنند. این می‌تواند شامل مالیات بر درآمدهای غیررسمی، کالاهای لوکس، یا خدمات دیجیتال باشد.
• بهبود سیستم مالیاتی: بهبود کارایی سیستم مالیاتی می‌تواند منجر به افزایش درآمدها شود. دولت‌ها می‌توانند با کاهش فرار مالیاتی، افزایش شفافیت و استفاده از فناوری‌های نوین، مالیات‌ها را به‌طور دقیق‌تری جمع‌آوری کنند.

کاهش هزینه‌ها

کاهش هزینه‌های دولت به‌ویژه در شرایط اقتصادی دشوار می‌تواند به کاهش کسری بودجه کمک کند.

دولت‌ها می‌توانند از روش‌های مختلفی برای کاهش هزینه‌ها استفاده کنند:

• کاهش هزینه‌های جاری: کاهش هزینه‌های جاری دولت مانند حقوق و دستمزد کارکنان دولت، کاهش یارانه‌ها یا کاهش هزینه‌های اداری و عملیاتی می‌تواند به کاهش کسری بودجه کمک کند. این اقدامات به‌ویژه زمانی مؤثر هستند که دولت‌ها قصد دارند حجم بخش‌های غیرمولد هزینه را کاهش دهند.
• کاهش هزینه‌های سرمایه‌ای: یکی از روش‌های دیگر برای کاهش کسری بودجه، کاهش یا به تعویق انداختن پروژه‌های زیربنایی و سرمایه‌ای است. این اقدامات می‌تواند شامل به تعویق انداختن ساخت بیمارستان‌ها، مدارس یا جاده‌های جدید باشد تا هزینه‌های فوری دولت کاهش یابد.

اصلاحات ساختاری

اصلاحات ساختاری در اقتصاد می‌تواند به بهبود تراز بودجه کمک کند.

این اصلاحات در درازمدت موجب افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها می‌شود:

• بهبود بهره‌وری: دولت‌ها می‌توانند با ارتقای بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصادی، هزینه‌های عمومی را کاهش دهند. برای مثال، بهبود سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی، ارتقای زیرساخت‌های اطلاعاتی و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند به بهبود کارایی بخش عمومی کمک کند.
• کاهش فساد: فساد دولتی می‌تواند منابع مالی را به‌طور غیرمستقیم از بودجه دولت خارج کند. بهبود شفافیت و مبارزه با فساد در بخش‌های دولتی می‌تواند موجب کاهش هزینه‌ها و تخصیص بهینه منابع شود.
• افزایش شفافیت: بهبود شفافیت در هزینه‌ها و پروژه‌های دولتی می‌تواند از هدررفت منابع جلوگیری کند و اطمینان از تخصیص بهینه منابع را فراهم کند.

استقراض

در برخی موارد، دولت‌ها برای تأمین کسری بودجه از استقراض داخلی یا خارجی استفاده می‌کنند.

این روش اگرچه در کوتاه‌مدت می‌تواند کسری بودجه را جبران کند، اما در بلندمدت ممکن است مشکلاتی ایجاد کند:

• استقراض داخلی و خارجی: دولت‌ها می‌توانند برای تأمین کسری خود از طریق استقراض از بانک‌ها یا نهادهای مالی خارجی اقدام کنند. با این حال، این روش ممکن است منجر به افزایش بدهی‌های دولتی شود که در آینده فشار بیشتری بر بودجه وارد خواهد کرد.
• تأمین مالی از طریق انتشار اوراق قرضه: دولت‌ها می‌توانند با انتشار اوراق قرضه، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را جذب کرده و منابع مالی مورد نیاز خود را تأمین کنند. این روش می‌تواند به‌ویژه در زمانی که نرخ بهره پایین است، جذاب باشد.

ناترازی بودجه چیست؟

ناترازی بودجه به شرایطی اطلاق می‌شود که درآمدهای دولت نتوانند هزینه‌های پیش‌بینی‌شده را پوشش دهند. در حالی که در لایحه بودجه، دولت تلاش می‌کند تا دخل و خرج خود را متوازن نشان دهد، در عمل، معمولاً کسری بودجه به وجود می‌آید که از طریق منابع مختلفی نظیر استقراض یا فروش اوراق تأمین می‌شود.

تحقق نیافتن کامل بودجه

یکی از مشکلات عمده در تنظیم بودجه این است که پیش‌بینی‌های انجام شده برای درآمدها به طور کامل محقق نمی‌شود. این موضوع به ویژه در ایران، با توجه به وابستگی به درآمدهای نفتی، مشهود است. درآمدهای ناپایدار، به ویژه نفتی، معمولاً بیش‌برآورد شده و در نهایت این کمبودها منجر به کسری بودجه می‌شود. حتی با افزایش سهم مالیات‌ها، پیش‌بینی دقیق درآمدها همچنان چالش‌برانگیز است.

ناترازی عملیاتی بودجه

یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی وضعیت بودجه، تراز عملیاتی آن است که تفاوت میان درآمدهای جاری (مثل مالیات و تعرفه‌ها) و هزینه‌های جاری (حقوق و دستمزد کارکنان دولت و سایر هزینه‌های جاری) را نشان می‌دهد. این تراز اهمیت زیادی دارد زیرا در نظر گرفتن منابع ناپایدار برای تأمین هزینه‌های جاری، ریسک‌های زیادی به همراه دارد. در واقع، این نوع ناترازی یکی از عواملی است که عدم انضباط بودجه را نشان می‌دهد و موجب می‌شود که در اکثر سال‌ها، درآمدهای دولت نتوانند هزینه‌های جاری را پوشش دهند.

فرابودجه و مخارج پنهان

مخارج پنهانی که در فرابودجه گنجانده می‌شوند، از دیگر جنبه‌های ناترازی بودجه هستند. این مخارج معمولاً در سرجمع بودجه عمومی لحاظ نمی‌شوند و اغلب به‌طور شفاف در لایحه بودجه ذکر نمی‌شوند. برای مثال، پرداخت بدهی‌های دولت به بانک‌ها و تأمین اجتماعی یا برخی طرح‌های حمایتی که خارج از رادار بودجه عمومی قرار دارند، بخشی از این فرابودجه است که به هزینه‌های پنهان دولت افزوده می‌شود.

تراز بودجه در ایران

تراز بودجه در ایران همواره یکی از چالش‌های اساسی در سیاست‌گذاری مالی و اقتصادی کشور بوده است. مشکلات ساختاری اقتصادی، وابستگی زیاد به درآمدهای نفتی و نوسانات قیمت نفت، همگی باعث شده‌اند که تراز بودجه ایران تحت تأثیر عوامل داخلی و خارجی قرار گیرد. این چالش‌ها علاوه بر مشکلات اقتصادی، فشارهای مالی زیادی به دولت وارد می‌کند و می‌تواند به‌طور مستقیم بر وضعیت اقتصادی کشور تأثیر بگذارد.

وابستگی به درآمدهای نفتی

یکی از عوامل اصلی که بر تراز بودجه ایران تأثیر می‌گذارد، وابستگی شدید بودجه دولت به درآمدهای نفتی است. در بسیاری از سال‌ها، بیش از 50 درصد درآمدهای دولت از صادرات نفت تأمین می‌شود. این وابستگی باعث می‌شود که هرگونه نوسان در قیمت نفت به‌طور مستقیم بر تراز بودجه اثر بگذارد.

به عنوان مثال، در سال‌هایی که قیمت نفت کاهش می‌یابد، دولت با کسری بودجه مواجه می‌شود و برای جبران این کسری مجبور به استقراض یا استفاده از منابع ارزی می‌شود. در حالی که در سال‌هایی که قیمت نفت افزایش می‌یابد، درآمدهای نفتی زیادتر می‌شود، اما این وضعیت پایدار و دائمی نیست و نوسانات قیمت نفت می‌تواند تراز بودجه کشور را دچار نوسان‌های زیادی کند.

افزایش هزینه‌های جاری و سرمایه‌ای

از دیگر عواملی که بر تراز بودجه ایران تأثیر گذاشته است، افزایش هزینه‌های جاری و سرمایه‌ای است. هزینه‌های جاری مانند حقوق و دستمزد کارکنان دولت، یارانه‌ها و هزینه‌های بهداشتی و آموزشی، به طور مداوم در حال افزایش هستند.

این افزایش‌ها در دوران تحریم‌ها به دلیل نیاز به تأمین منابع برای حمایت از بخش‌های مختلف اقتصادی، بیشتر شده است. همچنین، پروژه‌های زیربنایی و هزینه‌های سرمایه‌ای بلندمدت به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های خارجی، با مشکلاتی در تأمین منابع مواجه شده‌اند و در بسیاری از موارد به تعویق افتاده‌اند.

تحریم‌ها و محدودیت‌های اقتصادی

تحریم‌های اقتصادی که به‌ویژه از سوی کشورهای غربی و آمریکا علیه ایران اعمال شده است، تأثیر زیادی بر تراز بودجه کشور گذاشته است. این تحریم‌ها باعث کاهش صادرات نفت، محدودیت در واردات کالاهای ضروری، و دشواری در تأمین منابع مالی شده‌اند. این محدودیت‌ها بر درآمدهای دولت تأثیر منفی گذاشته و برای جبران کسری بودجه، دولت مجبور به استفاده از ابزارهای مختلفی مانند استقراض از بانک مرکزی یا فروش دارایی‌های دولتی می‌شود.

راهکارهای بهبود تراز بودجه در ایران

برای بهبود تراز بودجه در ایران، دولت باید به مجموعه‌ای از سیاست‌ها و اصلاحات ساختاری توجه داشته باشد:

• کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی: یکی از مهم‌ترین اقدامات برای بهبود تراز بودجه، کاهش وابستگی به نفت است. دولت باید با استفاده از درآمدهای غیرنفتی مانند مالیات‌ها، عوارض و درآمدهای ناشی از فروش کالاها و خدمات، به تأمین مالی خود بپردازد. بهبود سیستم مالیاتی، گسترش پایه مالیاتی و بهبود کارایی سیستم مالیاتی می‌تواند به افزایش درآمدهای غیرنفتی کمک کند.
• افزایش بهره‌وری و اصلاحات ساختاری: بهبود بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصادی و کاهش فساد می‌تواند به بهبود وضعیت مالی کشور کمک کند. اصلاحات در بخش‌های تولید، خدمات و اشتغال می‌تواند هزینه‌ها را کاهش داده و منابع مالی بیشتری برای دولت ایجاد کند.
• مدیریت بهینه هزینه‌ها: کاهش هزینه‌های دولتی به‌ویژه هزینه‌های جاری می‌تواند به کاهش کسری بودجه کمک کند. دولت باید به‌طور دقیق‌تر و با دقت بیشتری هزینه‌های خود را مدیریت کند و از هدررفت منابع جلوگیری نماید.
• تنوع منابع درآمدی: ایجاد تنوع در منابع درآمدی از طریق ایجاد بازارهای جدید، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه بخش‌های غیرنفتی می‌تواند به کاهش وابستگی به نفت کمک کند و تراز بودجه را بهبود بخشد.
• اصلاحات در سیاست‌های مالی و اقتصادی: اصلاح سیاست‌های مالی از جمله استفاده از ابزارهای مناسب برای مقابله با کسری بودجه و تغییرات اقتصادی به‌ویژه در دوران تحریم می‌تواند به بهبود تراز بودجه کمک کند.

تراز بودجه و چرخه تجاری

اثرهای چرخه تجاری بر تراز بودجه مدت زیادی دوام نمی‌آورد. در طول زمان، شکاف‌های رکودی (GDP واقعی کمتر از تولید بالقوه) و شکاف‌های تورمی (GDP واقعی بیشتر از تولید بالقوه) برطرف می‌شوند. با این حال، این ممکن است برای بازگرداندن اقتصاد به تعادل کافی نباشد.

در چنین شرایطی، دولت نمی‌تواند بی‌تحرک بماند و باید در مورد مالیات‌ها، هزینه‌ها و قرض گرفتن تصمیم‌گیری کند تا یا اقتصاد را از رکود بیرون بیاورد یا در صورت داغ بودن آن در دوره‌ی رونق، آن را خنک کند. با این حال، همانطور که به زودی خواهیم دید، این که آیا دولت می‌تواند هزینه‌های خود را در بلندمدت تأمین کند مهم‌تر از این است که آیا در کوتاه‌مدت دارای مازاد یا کسری است.

تولید بالقوه به میزان تولیدی اطلاق می‌شود که یک اقتصاد می‌تواند به طور واقعی تولید کند اگر تمام منابع آن به طور کامل و با سطوح عادی مورد استفاده قرار گیرند.

مفید است که بدانیم اگر GDP واقعی برابر با تولید بالقوه باشد، کسری بودجه چه مقداری خواهد بود. اگر شکاف رکودی از بین برود (یعنی GDP واقعی به تولید بالقوه برسد)، دولت چقدر بیشتر درآمد جمع‌آوری خواهد کرد و چقدر کمتر در پرداخت‌های انتقالی هزینه خواهد کرد؟

در مقابل، اگر شکاف تورمی از بین برود (یعنی GDP واقعی کاهش یابد تا به تولید بالقوه برسد)، دولت چقدر کمتر درآمد جمع‌آوری خواهد کرد و چقدر بیشتر در پرداخت‌های انتقالی هزینه خواهد کرد؟ این موضوع تحت عنوان تراز بودجه تنظیم‌شده به‌صورت چرخه‌ای شناخته می‌شود و نوسان کمتری نسبت به تراز بودجه واقعی دارد.

تراز بودجه تنظیم‌شده به‌صورت چرخه‌ای تراز بودجه‌ای است که اگر شکاف‌های رکودی یا تورمی وجود نداشت، اتفاق می‌افتاد؛ به عبارت دیگر، تراز بودجه‌ای که اگر GDP واقعی برابر با تولید بالقوه باشد، محقق می‌شود.

نتیجه گیری

تراز بودجه به‌عنوان یک ابزار حیاتی در ارزیابی وضعیت مالی دولت و اقتصاد کشور شناخته می‌شود. مدیریت کارآمد تراز بودجه می‌تواند نقش مهمی در حفظ ثبات اقتصادی، کنترل تورم و تسهیل رشد اقتصادی بلندمدت ایفا کند. از سوی دیگر، کسری بودجه می‌تواند پیامدهای منفی زیادی به همراه داشته باشد، از جمله افزایش بدهی‌های دولتی، کاهش سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و ایجاد بی‌ثباتی در اقتصاد.

به همین دلیل، سیاست‌گذاران باید با دقت و مسئولیت‌پذیری لازم، نسبت به تنظیم و مدیریت تراز بودجه اقدام کنند و از سیاست‌های مالی موثر برای دستیابی به بودجه متوازن یا حتی مازاد بهره‌برداری نمایند.

در نهایت، بهبود تراز بودجه تنها از طریق هم‌افزایی و همکاری تمام اقشار جامعه، اعم از دولت، بخش خصوصی و مردم، امکان‌پذیر است. این همکاری جمعی می‌تواند زمینه‌ساز دستیابی به ثبات اقتصادی پایدار و رفاه اجتماعی در بلندمدت باشد.

برای مشاهده مقالات کلیک کنید.

پیج اینستاگرام معین صادقیان کارشناس اقتصاد و مدرس بازار سرمایه