وسایل اندازه گیری در قدیم

انسان از ابتدای تمدن، نیازمند اندازه‌گیری بود؛ چه برای تعیین مساحت زمین کشاورزی، چه برای سنجش وزن کالاهای مبادله‌ای، یا حتی در ساخت‌وساز و معماری. اما پیش از ظهور واحدهای استاندارد بین‌المللی و ابزارهای مهندسی مدرن، مردم از وسایل و روش‌های بسیار ابتدایی‌تری برای اندازه‌گیری استفاده می‌کردند.

این وسایل اندازه گیری در قدیم، اغلب برگرفته از بدن انسان، اشیای طبیعی یا ابزارهای ساده ساخت دست بشر بودند. شناخت این وسایل نه‌تنها ما را با گذشته‌های دور آشنا می‌کند، بلکه نشان‌دهنده خلاقیت، انطباق‌پذیری و نیاز انسان به دقت، نظم و عدالت در تعاملات روزمره‌اش است.

تاریخچه و تکامل اندازه‌گیری

در گذشته‌های دور، انسان‌ها برای اندازه‌گیری از اعضای بدن خود استفاده می‌کردند. این روش ابتدایی اما کاربردی، شامل واحدهایی مانند قدم، وجب، ارَش (فاصله‌ی بین آرنج تا نوک انگشتان)، و حتی دانه‌های گیاهی مثل گندم و جو بود. مصریان باستان یکی از نخستین جوامعی بودند که تلاش کردند این اندازه‌گیری‌ها را استاندارد کنند.

آن‌ها واحدی به نام «کیوبیت» تعریف کردند که حدود 52 سانتی‌متر طول داشت و بر پایه‌ی طول ساعد انسان شکل گرفته بود. این واحد را روی سنگ‌ نگاره‌ها و دیواره‌های معابد حک می‌کردند تا همه‌ی کارگران و معماران از یک معیار مشخص تبعیت کنند. در رم باستان نیز برای تعیین فاصله‌ها، واحدی به نام «مایل» تعریف شد که برابر با هزار گام یک سرباز بود.

در ایران باستان، واحدهایی مانند «ذرع» و «گز» (تقریباً برابر با 104 سانتی‌متر) رایج بودند که در ساخت بناهای دوران هخامنشی نیز کاربرد داشتند. این واحدها، گرچه ابتدایی به نظر می‌رسند، پایه و اساس بسیاری از پیشرفت‌های مهندسی و تجاری تمدن‌های کهن را شکل دادند.

بیشتر بخوانید: واحدهای اندازه گیری در ایران قدیم و جهان

ابزارهای اندازه‌گیری طول در دوران گذشته

ابزارهای بدنی

در نخستین مراحل تمدن، انسان هیچ ابزاری برای سنجش دقیق نداشت و بدن خودش را معیار قرار می‌داد.

این روش گرچه ابتدایی بود، اما در بسیاری از جوامع کارآمد و رایج بود و حتی برخی از این واحدهای بدنی تا قرن‌ها بعد نیز در سنجش‌های روزمره استفاده می‌شدند:

• وَجَب: فاصله‌ای معادل باز شدن کامل دست از نوک شست تا نوک انگشت کوچک، معمولاً حدود 20 سانتی‌متر. این واحد برای اندازه‌گیری اشیایی مانند تکه‌های پارچه، چرم یا ظروف کوچک بسیار کاربردی بود.
• اَرَش (اَرج): فاصله بین آرنج تا نوک انگشت میانی در حالی که دست به صورت کشیده قرار دارد. این فاصله معمولاً بین 40 تا 60 سانتی‌متر متغیر بود و در صنایع دستی، ساخت ابزارهای چوبی یا تعیین طول مصالح کاربرد داشت.
• قَدَم: طول یک گام متوسط انسان که بیشتر برای اندازه‌گیری فواصل در زمین‌های کشاورزی یا محیط‌های باز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
• پا: کف پای انسان نیز در سنجش‌های کوچک‌تری کاربرد داشت، به‌ویژه برای اندازه‌گیری اجسامی مانند پوست حیوانات یا فرش‌های کوچک.
• بند انگشت و انگشت: این واحدها برای سنجش‌های بسیار ریزتر مانند اندازه‌گیری ضخامت فلزات گران‌بها، سنگ‌های قیمتی یا دوزهای دارویی استفاده می‌شدند.

ابزارهای نیمه‌استاندارد

با گسترش تمدن‌ها، نیاز به دقت و هماهنگی بیشتر در اندازه‌گیری‌ها باعث شد تا ابزارهایی شبیه به خط‌کش یا متر ساخته شوند.

هرچند این ابزارها هنوز از استانداردهای بین‌المللی فاصله داشتند، ولی در چارچوب‌های محلی و حکومتی کاملاً معتبر و قابل استناد بودند:

• چوب‌های مدرج اندازه‌گیری: این چوب‌ها با دقت نشانه‌گذاری شده بودند و معمولاً برای اندازه‌هایی چون ذراع، گز یا ذرع به‌کار می‌رفتند. در مصر باستان، چوبی به نام «نب» با طول تقریباً 52 سانتی‌متر وجود داشت که یکی از ابزارهای دقیق آن دوران محسوب می‌شد.
• ریسمان‌های نشانه‌دار: این ریسمان‌ها، که به تناسب با گره یا علامت مشخص می‌شدند، در مهندسی، نقشه‌برداری اولیه، یا معماری سنتی برای تعیین فواصل یا ترسیم خطوط صاف مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
• میله‌های فلزی مدرج: در تمدن‌هایی مانند ایران، هند، چین و امپراتوری روم، میله‌هایی از جنس فلز ساخته می‌شد که مقیاس‌هایی نظیر زراع، پا یا گز روی آن‌ها حکاکی شده بود. این میله‌ها معمولاً مرجع قانونی و رسمی برای اندازه‌گیری در بازارها، ساخت‌وسازها و کارهای دولتی محسوب می‌شدند.

این ابزارهای ابتدایی و نیمه‌پیشرفته، مقدمه‌ای برای ظهور سیستم‌های اندازه‌گیری دقیق‌تر و جهانی شدند که امروزه با واحدهای استاندارد متریک و اینچ-پایی جایگزین شده‌اند.

ابزارهای اندازه‌گیری وزن در دوران کهن

سنجش وزن از ابتدایی‌ترین و بنیادی‌ترین نیازهای بشر در فعالیت‌های تجاری، دادوستد، تعیین مالیات، و مبادلات کالایی بود. جوامع سنتی بر پایه نظام‌هایی دقیق یا نیمه‌دقیق از ابزارها و استانداردهای توزین استفاده می‌کردند. نوع ابزار بسته به میزان دقت مورد نیاز، نوع کالا، و جایگاه اجتماعی کاربرد آن، متفاوت بود.

انواع ترازوهای دستی

• ترازوهای دوکفه‌ای (ترازوی سنتی): یکی از ابتدایی‌ترین و در عین حال رایج‌ترین وسایل اندازه‌گیری وزن، ترازوی کفه‌ای بود. این ابزار از یک میله افقی معلق تشکیل می‌شد که در دو سوی آن کفه‌هایی آویزان بودند. یک سوی آن کالا قرار می‌گرفت و سوی دیگر با استفاده از سنگ یا وزنه‌های مشخص، وزن آن سنجیده می‌شد. این ترازو در بازارها، دکان‌ها، کارگاه‌ها و حتی درب خانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
• ترازوهای اهرمی (قبان): نوعی ترازو با بازویی بلند که روی آن درجه‌بندی (مدرج) انجام شده بود. یک وزنه متحرک روی بازو حرکت می‌کرد تا زمانی که تعادل برقرار شود. به‌دلیل سرعت بالاتر و کارایی در وزن‌کشی اجناس سنگین‌تر یا در حجم بالا، قبان در بازارهای بزرگ و در بازرسی‌های دولتی کاربرد فراوان داشت.

انواع وزنه‌ها و اوزان

• سنگ‌های اندازه‌گیری: در دوران باستان، سنگ‌هایی با اندازه و وزن مشخص برای توزین استفاده می‌شد. این سنگ‌ها اغلب دارای علامت‌هایی بودند که وزن دقیق‌شان را نشان می‌داد. در تمدن‌هایی مانند مصر، میان‌رودان (بین‌النهرین) و ایران، این سنگ‌ها پایه سنجش تجاری به شمار می‌رفتند.
• وزنه‌های فلزی: با پیشرفت فلزکاری، سنگ‌ها جای خود را به وزنه‌های فلزی دادند. این وزنه‌ها از فلزاتی چون برنز، مفرغ، مس یا سرب ساخته می‌شدند و نسبت به سنگ، وزن ثابت‌تر و دوام بیشتری داشتند. دقت این ابزارها، به‌ویژه در معاملات حساس نظیر فروش فلزات گران‌بها، ادویه یا دارو، اهمیت بسیاری داشت.
• اوزان رسمی و سلطنتی: در بسیاری از تمدن‌ها، مانند چین، ایران، بابل و یونان، حاکمان فرمان می‌دادند که مجموعه‌ای از وزنه‌های استاندارد تولید شود. این وزنه‌ها اغلب نشان سلطنتی یا نقش برجسته‌ای از حکومت را داشتند و در مکان‌های عمومی یا بازارها نگهداری می‌شدند. استفاده از اوزان غیررسمی یا دستکاری‌شده، جرم محسوب می‌شد و مجازات در پی داشت.

این اقدامات نه تنها موجب برقراری عدالت در معاملات می‌شد، بلکه اعتماد عمومی را نیز نسبت به نظام اقتصادی افزایش می‌داد.

وسایل اندازه‌گیری حجم و مایعات در دوران قدیم

در دوران قدیم، سنجش حجم و مایعات برای تجارت و زندگی روزمره اهمیت زیادی داشت. مردم برای اندازه‌گیری غلات، روغن، شراب، آب و سایر مایعات یا دانه‌ها از وسایل مختلف و متنوعی استفاده می‌کردند. این ابزارها معمولاً از مواد اولیه‌ای مانند سفال، فلز، و پوست حیوانات ساخته می‌شدند و هر کدام کاربرد خاص خود را در زمینه‌های مختلف داشتند.

ظروف اندازه‌گیری

• پیمانه‌ها: پیمانه‌ها یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای اندازه‌گیری حجم بودند که به‌طور عمده در زمینه‌هایی مانند کشاورزی، صنایع غذایی و معاملات استفاده می‌شدند. این پیمانه‌ها معمولاً از مواد مختلف مانند سفال، فلز یا چوب ساخته می‌شدند و ظرفیت مشخصی داشتند. برخی از معروف‌ترین انواع پیمانه‌ها شامل «چارک»، «رطل»، «صاع» و «کوزه» بودند که در فرهنگ‌های مختلف و مناطق گوناگون به کار می‌رفتند. برای مثال، «صاع» در مصر و خاورمیانه استفاده می‌شد و ظرفیت مشخصی برای سنجش غلات و آرد داشت.
• مشک‌ها و خمره‌ها: برای جابجایی حجم‌های بزرگ‌تر مایعات، از مشک‌ها و خمره‌های بزرگ استفاده می‌شد. مشک‌ها معمولاً از پوست حیوانات دوخته‌شده تهیه می‌شدند و برای حمل و نقل مایعاتی مانند آب، شیر و روغن به‌کار می‌رفتند. خمره‌ها که اغلب از سفال ساخته می‌شدند، برای نگهداری و حمل شراب، روغن و دیگر مایعات مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این ظروف معمولاً حجم زیادی را در بر می‌گرفتند و به دلیل مواد اولیه مقاوم، در برابر تغییرات دما و شرایط جوی نیز دوام خوبی داشتند.

ابزارهای سنجش رسمی

در دوران‌های مختلف، به‌ویژه در دوران‌های باستانی، حکومت‌ها برای کنترل تجارت و جلوگیری از تقلب در اندازه‌گیری‌ها، اقدام به ساخت ظروف استاندارد می‌کردند. این ظروف معمولاً از فلزات گرانبها یا سنگ ساخته می‌شدند و در بازارها و کارگاه‌های تجاری به‌عنوان مرجع رسمی اندازه‌گیری استفاده می‌شدند. وجود این ابزارها در مکان‌های تجاری و صنایع مختلف به‌ویژه در بازارهای شهری، برای حفظ اعتبار و دقت در معاملات ضروری بود. گاهی اوقات، این مرجع‌های رسمی تحت نظارت مقامات دولتی قرار می‌گرفتند تا از استفاده نادرست یا دستکاری در اندازه‌گیری‌ها جلوگیری شود.

وجود این ابزارهای اندازه‌گیری حجم و مایعات در تاریخ بشر، اهمیت زیادی در تسهیل تجارت و مبادلات اقتصادی داشته است. این ابزارها در کنار دیگر وسایل اندازه‌گیری، نقشی کلیدی در تطابق استانداردهای تجاری و اقتصادی ایفا می‌کردند.

ابزارهای زمان‌سنجی در دوران قدیم

زمان‌سنجی، هرچند به معنای دقیق و مدرن آن، در دوران‌های باستان وجود نداشت، اما انسان‌های قدیم برای سنجش تقریبی زمان از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کردند. این ابزارها به‌ویژه در زمینه‌های کشاورزی، تجارت، عبادات و برنامه‌ریزی‌های روزمره اهمیت داشتند.

در اینجا به برخی از مهم‌ترین ابزارهای زمان‌سنجی که در تمدن‌های مختلف به‌کار می‌رفت، اشاره می‌کنیم:

ساعت آفتابی (شاخص)

ساعت آفتابی یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای زمان‌سنجی است که از دوران مصر باستان و یونان باستان استفاده می‌شد. این ابزار از یک صفحه صاف با یک شاخص (گیره یا میله) تشکیل شده بود. وقتی خورشید به این شاخص می‌تابید، سایه‌ای روی سطح صفحه می‌افتاد.

با توجه به موقعیت سایه، انسان‌ها می‌توانستند زمان روز را تخمین بزنند. این ساعت به‌ویژه در مکان‌هایی که آفتاب زیاد بود، بسیار دقیق عمل می‌کرد. این ابزار برای تعیین زمان در روز به‌طور کلی مناسب بود، اما در شب یا روزهای ابری کاربردی نداشت.

ساعت آبی (آب‌ساعت)

ساعت آبی یا آب‌ساعت یکی دیگر از ابزارهای معروف زمان‌سنجی در تمدن‌های باستانی بود که در ایران، یونان و مصر باستان رایج بود. این ساعت شامل یک ظرف یا کاسه‌ای بود که آب به تدریج از آن خارج می‌شد یا وارد آن می‌شد. سرعت جریان آب به‌عنوان معیاری برای گذر زمان استفاده می‌شد.

در این نوع ساعت‌ها، گاهی زمان با میزان پر شدن یا خالی شدن ظرف اندازه‌گیری می‌شد. ساعت‌های آبی بیشتر در شب یا شرایطی که آفتاب وجود نداشت، استفاده می‌شدند و به‌ویژه برای تعیین زمان در شب‌های طولانی فصل‌های خاص به‌کار می‌رفتند.

ساعت شنی

ساعت شنی که معمولاً شامل دو حباب شیشه‌ای به‌هم پیوسته بود، یکی دیگر از ابزارهای مهم زمان‌سنجی در دوران قدیم بود. در این ابزار، شن از یکی از حباب‌ها به دیگری ریخته می‌شد، و مدت زمانی که طول می‌کشید تا شن‌ها از یک حباب به حباب دیگر منتقل شوند، به‌عنوان معیاری برای اندازه‌گیری زمان به کار می‌رفت.

ساعت شنی بیشتر برای زمان‌های کوتاه و دقیق مانند بازی‌ها، محاکمات دادگاه یا آزمایش‌های علمی اولیه استفاده می‌شد. این ابزار به‌ویژه در جوامع رومی و یونانی رایج بود و به‌دلیل قابلیت حمل و دقت بالا در زمان‌های محدود، از محبوبیت ویژه‌ای برخوردار بود.

ابزارهای اندازه‌گیری سطح و زمین در دوران قدیم

اندازه‌گیری سطح و زمین در جوامع باستانی نقش اساسی در بسیاری از جنبه‌های زندگی داشت. این ابزارها نه تنها برای کشاورزی و تولید مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گرفتند، بلکه برای تنظیم مرزها، تعیین مالیات و وقف زمین‌ها نیز کاربرد داشتند. به همین دلیل، ابزارهای متنوعی برای اندازه‌گیری سطح و زمین در جوامع مختلف به‌وجود آمدند که در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

ریسمان مدرج و چوب‌های اندازه‌گیری بلند

یکی از رایج‌ترین ابزارهایی که برای اندازه‌گیری زمین به‌کار می‌رفت، ریسمان‌های مدرج بودند. این ریسمان‌ها معمولاً از جنس نخ، کنف یا الیاف طبیعی ساخته می‌شدند و روی آن‌ها خط‌کش‌هایی با فاصله‌های مشخص حک شده بود. این ابزار برای تعیین مرزهای زمین، تقسیمات اراضی یا محاسبه مساحت‌های بزرگ استفاده می‌شد.

چوب‌های اندازه‌گیری بلند نیز در تمدن‌های باستانی مانند مصر و یونان برای اندازه‌گیری زمین‌ها و ترسیم نقشه‌ها کاربرد داشتند. این چوب‌ها به‌عنوان ابزارهای دقیق اندازه‌گیری برای تعیین طول و عرض زمین‌ها در نظر گرفته می‌شدند و به‌ویژه در زمان‌های مختلف برای تقسیم اراضی یا تنظیم مرزها کاربرد داشتند.

ابزارهای ابتدایی مساحی

در دوران‌های باستان، ابزارهای ساده و ابتدایی برای مساحی و اندازه‌گیری زمین به‌کار می‌رفتند. یکی از رایج‌ترین روش‌ها، میخ‌کوبی در نقاط خاص بود. در این روش، افراد میخ‌هایی را در نقاط مختلف زمین می‌کوبیدند تا مرزهای زمین‌ها را مشخص کنند.

این روش به‌ویژه در مناطقی که ابزارهای دقیق‌تر در دسترس نبود، استفاده می‌شد. علاوه بر این، اندازه‌گیری با گام نیز یکی دیگر از روش‌های ابتدایی برای تعیین مساحت زمین بود. این روش به‌ویژه در هنگام سفر یا برای اندازه‌گیری زمین‌های بزرگ به‌کار می‌رفت و بستگی به اندازه قدم فرد داشت.

همچنین استفاده از ابزارهای هندسی ابتدایی مانند شاقول و زاویه‌سنج نیز برای اندازه‌گیری مساحت‌های زمین و تنظیم مرزها در برخی از تمدن‌های باستانی رواج داشت. این ابزارها به‌ویژه برای ترسیم خطوط راست یا تعیین زاویه‌ها در عملیات مختلف مساحی استفاده می‌شدند.

مقیاس‌های محلی زمین

در هر منطقه یا تمدنی، مقیاس‌های محلی خاصی برای اندازه‌گیری زمین‌ها وجود داشت که در موارد مختلف، مانند مالیات، تقسیم اراضی یا تعیین مساحت‌های کشاورزی، کاربرد داشتند.

برخی از این مقیاس‌ها به شرح زیر بودند:

• جریب: یک واحد قدیمی برای اندازه‌گیری زمین‌های کشاورزی که در برخی مناطق ایران و مصر باستان استفاده می‌شد.
• فرسنگ: واحد اندازه‌گیری مسافت که به‌ویژه در ایران و سایر نقاط خاورمیانه برای اندازه‌گیری مسافت‌های بزرگ‌تر از یک میل به کار می‌رفت.
• بیجار: یک واحد محلی دیگر که برای اندازه‌گیری زمین در برخی از مناطق ایران به کار می‌رفت و مقدار آن ممکن بود در هر منطقه متفاوت باشد.

ابزارهای اندازه‌گیری در پزشکی و داروسازی قدیم

در دوران‌های گذشته، پزشکی و داروسازی در بسیاری از فرهنگ‌ها و تمدن‌ها به‌طور جدی در حال تکامل بود. پزشکان و عطارها برای تهیه داروها و مواد درمانی از ابزارهایی خاص و دقیق استفاده می‌کردند که هم به دقت در اندازه‌گیری مواد کمک می‌کرد و هم به اطمینان از اثرگذاری داروها می‌افزود.

ابزارهای اندازه‌گیری در پزشکی و داروسازی سنتی به‌ویژه برای ترکیب داروها و معالجات به‌کار می‌رفتند و به دلیل محدودیت‌های موجود در آن زمان، دقت بالایی در اندازه‌گیری مواد دارویی ضروری بود.

ترازوهای ریز

یکی از اصلی‌ترین ابزارهای اندازه‌گیری در پزشکی سنتی، ترازوهای ریز بودند که برای وزن‌کردن دقیق داروها و مواد مورد استفاده در داروسازی به‌کار می‌رفتند.

این ترازوها اغلب به‌صورت دوکفه‌ای یا اهرمی ساخته می‌شدند و برای وزن‌کردن مواد به مقیاس‌های بسیار دقیق، مانند قیراط (که معادل 200 میلی‌گرم است) یا نخود (مقدار بسیار کوچک‌تری از مواد دارویی) استفاده می‌شد. پزشکان و داروسازان می‌توانستند با کمک این ترازوها دوز صحیح دارو را برای بیماران محاسبه کنند.

پیمانه‌های کوچک سفالی یا فلزی

در داروسازی سنتی، پیمانه‌ها ابزار دیگری بودند که برای اندازه‌گیری مایعات دارویی به‌کار می‌رفتند. این پیمانه‌ها اغلب از جنس سفال یا فلز ساخته می‌شدند و ظرفیت دقیقی برای اندازه‌گیری مایعات مانند عصاره‌های گیاهی، الکل‌ها و دیگر مایعات دارویی داشتند.

این ابزارها برای تهیه داروهای مایع مانند شربت‌ها، جوشانده‌ها و روغن‌های گیاهی کاربرد داشتند. با استفاده از این پیمانه‌ها، پزشکان و عطارها می‌توانستند مقدار دقیق مواد مایع را برای ترکیب داروها به‌دست آورند.

اندازه‌گیری با قاشق، دانه یا دُرّه

در داروسازی سنتی، اندازه‌گیری مواد به‌ویژه در مقیاس‌های کوچک‌تر و برای ترکیب داروهای گیاهی، با استفاده از واحدهای طبیعی مانند قاشق، دانه و دُرّه صورت می‌گرفت. این ابزارهای ساده در بسیاری از فرهنگ‌ها رواج داشتند و برای اندازه‌گیری مقادیر کم از مواد گیاهی مانند پودر گیاهان دارویی، روغن‌های ضروری، یا عصاره‌های گیاهی به‌کار می‌رفتند.

به‌عنوان مثال، در برخی فرهنگ‌ها، دانه‌های خرما یا هسته‌های انار به‌عنوان واحد اندازه‌گیری در نظر گرفته می‌شدند و برای تعیین مقدار دقیق داروهای گیاهی از این واحدها استفاده می‌شد.

ظروف و ابزارهای مخصوص برای تهیه داروها

علاوه بر ابزارهای اندازه‌گیری، در پزشکی سنتی از ظروف خاصی برای تهیه و مخلوط کردن داروها نیز استفاده می‌شد. این ظروف معمولاً از جنس سفال، شیشه یا فلز بودند و برای ترکیب مواد گیاهی و دارویی به‌ویژه برای تولید پمادها، کرم‌ها و دیگر داروهای موضعی به‌کار می‌رفتند. همچنین برای تبخیر و بخاردهی برخی مواد دارویی، از دیگ‌ها و بخارسازهای مخصوص استفاده می‌شد.

نتیجه‌گیری

وسایل اندازه‌گیری در قدیم تنها ابزارهایی ابتدایی نبودند، بلکه بازتابی از هوشمندی انسان برای برقراری عدالت، نظم و کارآمدی در جامعه بودند. این ابزارها، با وجود سادگی، گاهی دقتی فوق‌العاده داشتند و به شکل‌گیری تمدن‌هایی پیشرفته کمک کردند. امروزه، با وجود فناوری‌های دیجیتال، شناخت این وسایل نه‌تنها جذاب است بلکه به درک عمیق‌تری از تاریخ، فرهنگ و عقلانیت انسان‌ها در طول هزاران سال کمک می‌کند.