نظریه تحمل مخاطره Risk-bearing Theory

نظریه تحمل مخاطره یکی از نظریه‌های برجسته در اقتصاد است که به تبیین سود به‌عنوان پاداشی برای پذیرش ریسک در فرآیندهای اقتصادی می‌پردازد. این نظریه عمدتاً توسط فرانک نایت و فردریک هاولی توسعه یافته است. در این نظریه، سود به‌عنوان جبران ریسک‌هایی که کارآفرینان در مسیر سرمایه‌گذاری و مدیریت کسب‌وکار متحمل می‌شوند، شناخته می‌شود. در ادامه، به بررسی ابعاد مختلف این نظریه، مزایا، انتقادات و کاربردهای آن می‌پردازیم.

مفاهیم کلیدی در نظریه تحمل مخاطره

• ریسک: به احتمال رخ دادن یک اتفاق ناخوشایند یا نرسیدن به نتیجه‌ای که انتظارش را داریم، ریسک گفته می‌شود.
• عدم قطعیت: وقتی اطلاعات کافی و دقیقی درباره آینده نداریم، در شرایط عدم قطعیت قرار داریم.
• تحمل مخاطره: یعنی اینکه یک فرد چقدر حاضر است ریسک کند تا به سود بیشتری دست پیدا کند.
• ریسک‌گریزی: تمایل به دوری از خطر و انتخاب گزینه‌های امن‌تر، حتی اگر سود کمتری داشته باشند.
• ریسک‌پذیری: علاقه به پذیرش ریسک‌های بزرگ‌تر با این امید که در نهایت به سود بیشتری برسند

تاریخچه نظریه تحمل مخاطره

نظریه تحمل مخاطره یکی از نظریه‌های کلیدی در اقتصاد و روانشناسی تصمیم‌گیری است که به بررسی رفتار انسان در مواجهه با عدم‌قطعیت و ریسک می‌پردازد. این نظریه در طول تاریخ تکامل یافته و تحت تأثیر تحقیقات برجسته‌ای قرار گرفته است.

بنیان‌های نظریه: تلاش‌های اولیه برای درک ریسک

دانیل برنولی، یکی از اولین محققانی بود که در قرن هجدهم با مسئله ریسک و تصمیم‌گیری مواجه شد. او مفهوم “ارزش مطلوب” را معرفی کرد و توضیح داد که تصمیمات افراد تنها بر اساس ارزش پولی نیست. برنولی معتقد بود که لذت ذهنی (utility) ناشی از یک واحد پولی اضافی، برای افراد ثروتمند کمتر از افراد فقیر است.

او مسئله مشهور “تناقض سنت‌پترزبورگ” را مطرح کرد: چرا مردم حاضر نیستند مبلغ بالایی برای یک بازی با امید ریاضی بی‌نهایت بپردازند؟ پاسخ برنولی این بود که افراد به دنبال حداکثر کردن ارزش ذهنی یا مطلوبیت هستند، نه فقط ارزش پولی. این مفهوم، سنگ‌بنای بسیاری از تئوری‌های ریسک در اقتصاد شد.

• نظریه انتظار ریاضی: این نظریه ساده‌تر که پیش از برنولی مطرح شده بود، فرض می‌کرد که افراد صرفاً بر اساس میانگین ریاضی نتایج ممکن تصمیم می‌گیرند. اما این مدل، ناتوان از توضیح بسیاری از تصمیمات واقعی افراد بود.

تحولات در قرن بیستم: دیدگاه‌های جدید به ریسک

در دهه 1970، دنیل کانمن و آموس تورسکی، با معرفی نظریه چشم‌انداز، مسیر تازه‌ای در تحلیل ریسک ایجاد کردند.

این نظریه نشان داد که افراد:

• نسبت به زیان‌ها حساس‌تر از سودها هستند.
• نتایج احتمالی را بر اساس درک ذهنی وزن می‌دهند، نه بر اساس احتمال واقعی وقوع.

برای مثال، افراد تمایل دارند از ریسک‌های بزرگ برای جلوگیری از زیان جلوگیری کنند، اما در مواجهه با سود، کمتر تمایل به ریسک دارند.

اقتصاد رفتاری با هدایت کانمن و دیگران، مرزهای جدیدی در تحلیل رفتار ریسک‌پذیری گشود. این رویکرد، به جای اتکا صرف به مدل‌های ریاضی، از آزمایش‌های تجربی و روانشناسی برای درک رفتار واقعی افراد استفاده کرد. مطالعات نشان دادند که عوامل غیرمالی، مانند احساسات، هنجارهای اجتماعی و سوگیری‌های شناختی نقش مهمی در تصمیم‌گیری دارند.

نظریه تحمل مخاطره یکی از مهم‌ترین ابزارهای تحلیلی در درک رفتار اقتصادی و تصمیم‌گیری در شرایط عدم‌قطعیت است. از تلاش‌های اولیه برنولی تا تحولات مدرن کانمن و تورسکی، این نظریه توانسته است دیدگاه‌های جدیدی به مسئله ریسک ارائه دهد. هرچند هنوز چالش‌هایی در این حوزه باقی است، اما کاربردهای گسترده آن در اقتصاد، مالی و سیاست‌گذاری نشان از اهمیت بی‌بدیل این نظریه دارد.

تحلیل نظریه هاولی

هاولی در نظریه خود بر این نکته تأکید دارد که سود به عنوان جبرانی برای پذیرش ریسک‌های بزرگ توسط کارآفرینان عمل می‌کند. او معتقد است که کارآفرینان به‌عنوان افرادی که به‌طور فعال در معرض ریسک‌های اقتصادی و مالی قرار دارند، باید پاداشی در قالب سود بالا برای پذیرش این ریسک‌ها دریافت کنند. به عبارت دیگر، هرچه میزان ریسک بیشتری را بپذیرند، سود بالقوه‌ای که می‌توانند از آن بهره‌مند شوند، بیشتر خواهد بود.

این دیدگاه به وضوح نشان می‌دهد که کارآفرینان در شرایط عدم‌قطعیت و ریسک‌های بالای مالی قرار دارند، چرا که تصمیمات آن‌ها معمولاً به‌طور مستقیم بر آینده مالی‌شان تأثیر می‌گذارد. آن‌ها نه‌تنها سرمایه‌های فعلی خود را در معرض خطر می‌گذارند، بلکه ممکن است آینده مالی‌شان نیز تحت تأثیر تصمیمات ریسک‌پذیرشان قرار گیرد. در چنین شرایطی، برای جبران خطرات پذیرفته‌شده، کارآفرینان نیاز به سود قابل توجهی دارند که بتواند انگیزه لازم برای ادامه مسیر و مواجهه با ریسک‌ها را فراهم آورد.

این تحلیل به‌طور کلی به ما نشان می‌دهد که در محیط‌های اقتصادی با ریسک بالا، سود به‌عنوان یک ابزار انگیزشی برای پذیرش خطرات و پیشبرد نوآوری‌ها عمل می‌کند. به این ترتیب، سود نه‌تنها جبران هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده است، بلکه به‌عنوان یک عامل تحریک‌کننده برای سرمایه‌گذاری و پذیرش ریسک‌های بالقوه در نظر گرفته می‌شود.

کاربردهای نظریه تحمل مخاطره در حوزه های مختلف

مالی و سرمایه‌گذاری

• درک رفتار سرمایه‌گذاران: سرمایه‌گذاران با سطوح مختلف تحمل ریسک، رفتار متفاوتی در انتخاب دارایی‌ها دارند. این نظریه توضیح می‌دهد چرا برخی سرمایه‌گذاران به سمت دارایی‌های پرریسک مانند سهام، و برخی دیگر به سمت دارایی‌های کم‌ریسک‌تر مانند اوراق قرضه گرایش دارند.
• طراحی محصولات مالی: موسسات مالی با استفاده از این نظریه، محصولاتی مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری متنوع یا بیمه‌نامه‌های بازنشستگی طراحی می‌کنند که با نیازها و تحمل ریسک مشتریان همخوانی دارد.
• مدیریت ریسک در موسسات مالی: بانک‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری از این نظریه برای شناسایی و کاهش ریسک‌های پرتفوی خود استفاده می‌کنند، تا در برابر نوسانات بازار محافظت شوند.

بیمه

• ارزیابی ریسک بیمه‌گذاران: شرکت‌های بیمه از نظریه تحمل مخاطره برای تحلیل رفتار بیمه‌گذاران استفاده می‌کنند. افرادی که ریسک‌پذیری کمتری دارند، معمولاً تمایل بیشتری به خرید بیمه دارند.
• طراحی محصولات بیمه‌ای: محصولات بیمه‌ای متناسب با سطوح مختلف ریسک‌پذیری طراحی می‌شوند؛ از بیمه‌های سلامت و عمر تا بیمه‌های تجاری و مسئولیت.

اقتصاد خرد

• تحلیل تصمیم‌گیری مصرف‌کنندگان: نظریه تحمل مخاطره در تحلیل انتخاب‌های مصرف‌کنندگان نقش کلیدی دارد. برای مثال، مصرف‌کنندگانی که تحمل ریسک کمتری دارند، ممکن است کالاهای با گارانتی یا خدمات پس از فروش را ترجیح دهند.
• سیاست‌گذاری عمومی: دولت‌ها می‌توانند با درک رفتار ریسک‌پذیری شهروندان، سیاست‌هایی را برای تشویق به پس‌انداز، سرمایه‌گذاری یا مشارکت در طرح‌های بازنشستگی و بیمه‌های اجتماعی تدوین کنند.

مدیریت پروژه

• ارزیابی ریسک پروژه‌ها: مدیران پروژه از نظریه تحمل مخاطره برای شناسایی و تحلیل ریسک‌های پروژه، از جمله ریسک‌های مالی، فنی و زمانی استفاده می‌کنند.
• تصمیم‌گیری در شرایط عدم قطعیت: این نظریه به مدیران کمک می‌کند تا در مواجهه با شرایط نامطمئن، تصمیماتی هوشمندانه و آگاهانه بگیرند و منابع را به‌گونه‌ای تخصیص دهند که ریسک‌ها به حداقل برسد.

بازاریابی

• طراحی استراتژی‌های بازاریابی: نظریه تحمل مخاطره در طراحی کمپین‌های بازاریابی مؤثر است. شرکت‌ها می‌توانند بر اساس سطوح ریسک‌پذیری مشتریان، پیام‌های تبلیغاتی و پیشنهادهای فروش را هدفمندتر کنند.
• تحلیل رفتار مصرف‌کنندگان: مصرف‌کنندگانی که تحمل ریسک بیشتری دارند، ممکن است تمایل بیشتری به امتحان محصولات جدید یا برندهای کمتر شناخته‌شده داشته باشند، در حالی که ریسک‌گریزها به برندهای معتبر و امتحان‌شده وفادار می‌مانند.

کاربردهای عملی نظریه تحمل مخاطره

تحلیل تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری

نظریه تحمل مخاطره به‌طور دقیق نشان می‌دهد که چرا سرمایه‌گذاران در مواجهه با پروژه‌های پرریسک، بازدهی بیشتری را طلب می‌کنند. منطق پشت این رفتار ساده است: هرچه سطح ریسک بالاتر باشد، احتمال وقوع زیان نیز افزایش می‌یابد. بنابراین، سرمایه‌گذار برای جبران این احتمال زیان و برای پذیرش مخاطره‌های بیشتر، خواهان سود بالاتری است.

این مفهوم به‌ویژه در بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر (مانند سرمایه‌گذاری‌های استارتاپی) بسیار مشهود است. سرمایه‌گذارانی که در پروژه‌های نوآورانه و پرریسک مشارکت می‌کنند، با وجود شانس شکست، به‌دنبال بازده‌های بسیار بالا هستند تا ریسک‌های احتمالی را پوشش دهند و در نهایت سود قابل‌توجهی کسب کنند.

تقویت نوآوری و پذیرش ریسک در کارآفرینی

کارآفرینان نوآور به‌طور مداوم با شرایط نامطمئن و ریسک‌های قابل‌توجهی مواجه‌اند. از ایجاد محصولات جدید گرفته تا ورود به بازارهای ناشناخته، هر قدم آن‌ها همراه با عدم‌قطعیت است. نظریه تحمل مخاطره توضیح می‌دهد که این افراد، با آگاهی از ریسک‌های موجود، همچنان به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهند، زیرا انتظار دارند بازدهی و سود بالاتری نسبت به دیگران کسب کنند.

این دیدگاه به‌ویژه در کارآفرینی فناوری و استارتاپ‌ها نمایان است؛ جایی که ریسک شکست بالاست، اما در صورت موفقیت، بازدهی می‌تواند به‌طور چشمگیری فراتر از حد معمول باشد. این تمایل به پذیرش ریسک‌های بزرگ، نیروی محرکه‌ای برای رشد اقتصادی و نوآوری‌های تحول‌آفرین در جامعه محسوب می‌شود.

مدیریت مالی و طراحی پرتفوی

در بازارهای مالی، هر سرمایه‌گذار بر اساس سطح تحمل ریسک خود، تصمیمات متفاوتی در انتخاب پرتفوی می‌گیرد. نظریه تحمل مخاطره به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که میان ریسک‌پذیری و بازدهی مطلوب تعادل برقرار کنند.

سرمایه‌گذاران محافظه‌کار معمولاً دارایی‌هایی با ریسک پایین مانند اوراق قرضه یا سپرده‌های بانکی را ترجیح می‌دهند، در حالی که سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر به دنبال سهام یا سرمایه‌گذاری‌های پرریسک‌تر با بازدهی بالقوه بالاتر هستند. این نظریه ابزارهایی را برای تحلیل و مدیریت بهتر ریسک ارائه می‌دهد، به‌طوری که سرمایه‌گذاران بتوانند پرتفویی متناسب با اهداف مالی و میزان تحمل ریسک خود طراحی کنند.

سیاست‌گذاری عمومی و مدیریت ریسک اجتماعی

دولت‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از نظریه تحمل مخاطره، سیاست‌های هدفمندی برای مدیریت ریسک اجتماعی و بهبود رفاه عمومی تدوین کنند. شناخت رفتار ریسک‌پذیری شهروندان به سیاست‌گذاران این امکان را می‌دهد تا ابزارهای مناسبی برای تشویق مشارکت در طرح‌هایی مانند بازنشستگی، بیمه‌های سلامت و بیمه‌های اجتماعی طراحی کنند.

برای مثال، در طرح‌های بازنشستگی، ارائه گزینه‌هایی با درجات مختلف ریسک می‌تواند به افراد اجازه دهد بر اساس سطح تحمل ریسک خود انتخاب کنند. همچنین، یارانه‌ها یا مشوق‌های مالی برای بیمه‌های سلامت می‌توانند مشارکت بیشتری را از سوی اقشار آسیب‌پذیر جلب کنند و به کاهش نابرابری‌های اجتماعی منجر شوند. در نهایت، چنین سیاست‌هایی نه تنها امنیت اقتصادی افراد را افزایش می‌دهد، بلکه به پایداری و رشد اقتصادی کلان نیز کمک می‌کند.

تحلیل رفتار کارآفرینان

کارآفرینان با ورود به عرصه‌هایی پر از عدم‌قطعیت، ریسک‌های بزرگی را متحمل می‌شوند. این ریسک‌ها ممکن است شامل شکست محصول، نوسانات بازار، یا عدم اطمینان در تأمین مالی باشند. نظریه تحمل مخاطره به ما کمک می‌کند تا انگیزه‌های این افراد را در مواجهه با چنین چالش‌هایی بهتر درک کنیم.

کارآفرینان معمولاً در جستجوی بازدهی بالاتر هستند که بتواند ریسک‌های متحمل شده را جبران کند. این انگیزه‌ها نه تنها به رشد اقتصادی و خلق فرصت‌های شغلی کمک می‌کند، بلکه نوآوری و بهبود مستمر محصولات و خدمات را نیز تسریع می‌بخشد.

با درک بهتر از رفتار کارآفرینان، دولت‌ها و نهادهای مالی می‌توانند سیاست‌های حمایتی مؤثرتری تدوین کنند؛ از جمله ارائه تسهیلات مالی، کاهش موانع قانونی، یا ایجاد برنامه‌های حمایتی مانند شتاب‌دهنده‌های کسب‌وکار. این اقدامات می‌توانند به تقویت فرهنگ کارآفرینی و تسهیل مسیر نوآوری منجر شوند.

عوامل مؤثر بر تحمل مخاطره

عوامل شخصی

ویژگی‌های فردی هر شخص نقش بزرگی در میزان تحمل مخاطره دارند. برای مثال، سن و جنسیت می‌توانند بر تصمیمات ریسک‌پذیر تأثیر بگذارند. افراد مسن‌تر ممکن است تمایل کمتری به ریسک داشته باشند، چرا که زمان کمتری برای جبران خسارت احتمالی دارند.

همچنین، تجربه و سطح تحصیلات افراد نیز می‌تواند بر درک آن‌ها از ریسک و توانایی مدیریت آن تأثیر بگذارد. کسانی که وضعیت مالی بهتری دارند، ممکن است تمایل بیشتری به پذیرش ریسک داشته باشند، زیرا ریسک برای آن‌ها کمتر تهدیدآمیز است.

عوامل روان‌شناختی

احساسات و نگرش‌های روان‌شناختی افراد می‌تواند بر تصمیمات ریسک‌پذیر آن‌ها اثرگذار باشد. ترس از دست دادن (که به عنوان “اثر ضرر” شناخته می‌شود) یکی از بزرگترین موانع در پذیرش ریسک است. از سوی دیگر، امیدواری به آینده می‌تواند افراد را به ریسک‌پذیری ترغیب کند.

احساس کنترل بر شرایط و تصمیمات نیز می‌تواند در میزان ریسک‌پذیری افراد تأثیرگذار باشد؛ وقتی فرد احساس کند که می‌تواند بر نتایج تأثیر بگذارد، احتمال بیشتری دارد که ریسک کند. علاوه بر این، تمایل به تعمیم‌دهی یا قضاوت بر اساس تجربیات گذشته می‌تواند موجب شود افراد بیشتر یا کمتر از آنچه که باید ریسک کنند.

عوامل اجتماعی

فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی تأثیر زیادی در نحوه برخورد افراد با ریسک دارند. در برخی فرهنگ‌ها، پذیرش ریسک به عنوان یک ویژگی مثبت شناخته می‌شود و افراد به دنبال فرصت‌های جدید و پرخطر می‌روند. در حالی که در فرهنگ‌های دیگر، اجتناب از ریسک بیشتر مورد تأکید است. نگرش‌های اجتماعی و نظرات اطرافیان نیز می‌تواند افراد را به پذیرش یا اجتناب از ریسک‌ها ترغیب کند.

برای مثال، اگر در یک جامعه افراد بیشتری به کارآفرینی و ریسک‌های مالی علاقه‌مند باشند، افراد دیگر نیز بیشتر احتمال دارد که این نوع رفتار را در خود پرورش دهند.

عوامل اقتصادی

وضعیت مالی فرد و سطح درآمد آن می‌تواند تأثیر زیادی بر تحمل مخاطره داشته باشد. افرادی که درآمد بالاتری دارند یا سرمایه‌های بیشتری در اختیار دارند، ممکن است ریسک‌های بزرگتری را بپذیرند زیرا توان مالی برای جبران زیان‌های احتمالی دارند.

همچنین، عواملی مانند نوسانات بازار، نرخ بهره و وضعیت اقتصادی کلی کشور نیز می‌توانند بر میزان تحمل مخاطره تأثیر بگذارند. در شرایط اقتصادی نامشخص یا بحرانی، افراد تمایل دارند تا ریسک کمتری بپذیرند و در شرایط اقتصادی باثبات‌تر، ریسک‌پذیری افزایش یابد.

مدل‌های نظریه تحمل مخاطره

مدل ارزش مطلوب (Utility Theory)

این مدل یکی از نخستین تلاش‌ها برای درک تصمیم‌گیری افراد تحت شرایط عدم قطعیت است. طبق این نظریه، افراد به‌گونه‌ای عمل می‌کنند که ارزش مطلوب کلی خود را به حداکثر برسانند. ارزش مطلوب به معنای میزان رضایت یا خوشنودی است که فرد از یک تصمیم یا انتخاب دریافت می‌کند.

در این مدل، فرض می‌شود که افراد ترجیح می‌دهند که میان گزینه‌های مختلف انتخاب کنند که برای آن‌ها بیشترین سود یا رضایت را به همراه داشته باشد، حتی اگر این انتخاب‌ها شامل ریسک یا عدم قطعیت باشد. برای مثال، فردی ممکن است تصمیم بگیرد که در پروژه‌ای با بازدهی احتمالی بالاتر سرمایه‌گذاری کند، چون ارزش مطلوب کلی‌اش بیشتر خواهد بود.

مدل چشم‌انداز (Prospect Theory)

این مدل توسط دنیل کانمن و آموس تفْرسکی در دهه 1970 معرفی شد و به یکی از نظریه‌های کلیدی در روان‌شناسی اقتصادی تبدیل شد. مدل چشم‌انداز نشان می‌دهد که افراد در مواجهه با سود و زیان، واکنش‌های متفاوتی دارند. به‌ویژه، افراد نسبت به زیان حساس‌تر از سود هستند و اثر زیان‌ها برای آن‌ها بسیار بیشتر از تاثیر سودهای معادل است.

به عبارت دیگر، درد ناشی از از دست دادن پول یا منابع برای فرد بیشتر از لذت ناشی از کسب آن است. این ویژگی به‌طور مستقیم به فرآیند تصمیم‌گیری در شرایط ریسک و عدم قطعیت مرتبط است. این نظریه کمک می‌کند تا رفتارهای اقتصادی افراد در مواجهه با ریسک‌های احتمالی بهتر درک شود.

مدل رتبه‌بندی (Rank-Dependent Model)

مدل رتبه‌بندی به‌ویژه بر اهمیت ترتیب و اولویت‌بندی احتمالات وقوع رویدادها تأکید دارد. این مدل بیان می‌کند که افراد بیشتر به احتمالات وقوع رویدادهای شدید و غیرمتعارف توجه می‌کنند، تا به وقوع رویدادهای با احتمال زیادتر که نتایج کم‌تری دارند. به‌عبارتی، افراد به طور غیرخطی به احتمال وقوع نتایج توجه دارند و برای احتمال‌های بالا وزن کمتری قائل می‌شوند.

این مدل به‌ویژه در بازارهای مالی و تصمیمات سرمایه‌گذاری کاربرد دارد، زیرا نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران ممکن است نسبت به خطرات جدی (با احتمال کمتر) واکنش‌های پررنگ‌تری نشان دهند، حتی اگر گزینه‌های ایمن‌تر با احتمال بالا وجود داشته باشند.

مزایای نظریه تحمل مخاطره

• توجه به نقش کارآفرینان: یکی از مزایای اصلی نظریه تحمل مخاطره، تأکید بر نقش اساسی کارآفرینان در اقتصاد است. کارآفرینان نه تنها با پذیرش ریسک، بلکه با ایجاد نوآوری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های جدید، به پیشرفت اقتصادی و رشد بازارها کمک می‌کنند. این نظریه نشان می‌دهد که بدون ریسک‌پذیری کارآفرینان، بسیاری از پروژه‌های اقتصادی و نوآورانه هرگز به واقعیت تبدیل نخواهند شد.
• تبیین علت سود: نظریه تحمل مخاطره به‌طور منطقی و مستند توضیح می‌دهد که چرا سود در بازارها وجود دارد. این نظریه نشان می‌دهد که سود نه یک اتفاق تصادفی، بلکه نتیجه طبیعی پذیرش ریسک است. به عبارت دیگر، افراد و بنگاه‌هایی که ریسک‌های بالاتری را می‌پذیرند، به‌طور معمول در نهایت پاداش مالی بیشتری دریافت می‌کنند. این توضیح دقیق و منطقی، ارتباط نزدیکی بین ریسک و سود برقرار می‌کند.
• ارتباط با عدم‌قطعیت: این نظریه به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه عدم‌قطعیت و تغییرات پیش‌بینی‌نشده در بازار می‌توانند به منبعی برای سودآوری تبدیل شوند. در واقع، نظریه تحمل مخاطره به‌روشنی بیان می‌کند که هرچه عدم‌قطعیت و نوسانات بیشتر باشد، فرصت‌های سودآوری نیز بیشتر می‌شود. این امر به ویژه در محیط‌های اقتصادی با ریسک و عدم‌قطعیت بالا، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

در مجموع، نظریه تحمل مخاطره به‌طور جامع و دقیق به تحلیل رفتار اقتصادی افراد در شرایط ریسک‌پذیری و عدم‌قطعیت پرداخته و کمک می‌کند تا درک بهتری از چگونگی تعامل انسان‌ها با ریسک و سود در دنیای پیچیده اقتصادی امروز به دست آوریم.

محدودیت‌های نظریه تحمل مخاطره

سادگی مدل‌ها

بسیاری از مدل‌های نظری در تحلیل رفتار افراد تحت ریسک، برای ساده‌سازی فرآیند تصمیم‌گیری، شرایط و فرضیات خاصی را در نظر می‌گیرند. این مدل‌ها معمولاً پیچیدگی‌های واقعی رفتار انسان را نادیده می‌گیرند.

به عنوان مثال، در مدل‌های کلاسیک، افراد فرض می‌شوند که همیشه به طور منطقی و بر اساس محاسبات اقتصادی تصمیم می‌گیرند، در حالی که در واقعیت، عوامل روان‌شناختی، اجتماعی و حتی فرهنگی می‌توانند بر تصمیمات افراد تأثیرگذار باشند. این ساده‌سازی‌ها ممکن است باعث شود که مدل‌ها نتوانند تمامی ابعاد و تنوع رفتار انسان‌ها را به درستی پیش‌بینی کنند.

ثبات رفتار

یکی دیگر از محدودیت‌های این نظریه، عدم ثبات در رفتار افراد است. تحمل مخاطره فردی ممکن است در شرایط مختلف تغییر کند. به عنوان مثال، فردی که در شرایط عادی و با اطمینان به آینده ریسک‌پذیر است، ممکن است در شرایط بحران یا در مواجهه با تغییرات ناگهانی، تمایل به ریسک‌گریزی پیدا کند.

در چنین شرایطی، پیش‌بینی دقیق رفتار افراد بسیار دشوار می‌شود، زیرا عامل‌های متعددی همچون اضطراب، احساس امنیت یا وضعیت مالی به سرعت تغییر می‌کنند و نمی‌توان آن‌ها را به راحتی در قالب یک مدل ثابت و قطعی گنجاند.

تاثیر عوامل بیرونی

مدل‌های نظری تحمل مخاطره اغلب به تحلیل فردی رفتارها می‌پردازند و تأثیرات عوامل بیرونی همچون محیط اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حتی قوانین و سیاست‌های دولتی را در نظر نمی‌گیرند. در دنیای واقعی، عوامل محیطی می‌توانند تاثیر زیادی بر تصمیمات ریسک‌پذیر یا ریسک‌گریز افراد بگذارند.

برای مثال، نوسانات اقتصادی، تورم یا بحران‌های مالی می‌توانند به طور ناگهانی تحمل مخاطره افراد را کاهش دهند. همچنین، فرهنگ‌های مختلف ممکن است رویکردهای متفاوتی نسبت به ریسک داشته باشند و درک آن‌ها به طور کامل در مدل‌های نظری نمی‌گنجد. این محدودیت‌ها باعث می‌شود که مدل‌های نظری نتوانند به طور جامع و کامل رفتار تصمیم‌گیری در دنیای واقعی را توضیح دهند.

انواع ریسک در نظریه تحمل مخاطره

ریسک قابل بیمه

این نوع ریسک‌ها شامل حوادثی هستند که می‌توانند به راحتی پیش‌بینی و پوشش داده شوند.

برای مثال، حوادث طبیعی مانند زلزله، سیل، سرقت، یا آتش‌سوزی از جمله ریسک‌های قابل بیمه محسوب می‌شوند. این ریسک‌ها به راحتی از طریق خرید بیمه قابل پوشش هستند و افراد می‌توانند از این طریق خطرات احتمالی را به شرکت‌های بیمه منتقل کنند. در این حالت، افراد تمایل دارند که ریسک‌ها را بپذیرند زیرا می‌دانند که در صورت وقوع این رویدادها، خسارات مالی آن‌ها تحت پوشش بیمه قرار خواهد گرفت.

ریسک غیرقابل بیمه (عدم‌قطعیت)

این نوع ریسک‌ها شامل عدم‌قطعیت‌ها و تغییرات پیش‌بینی‌نشده در محیط اقتصادی، اجتماعی و بازارها هستند که نمی‌توان آن‌ها را بیمه کرد.

برای مثال، نوسانات شدید قیمت‌ها، تغییرات ناگهانی در تقاضا یا عرضه، و تغییرات در ترجیحات مصرف‌کنندگان از جمله ریسک‌های غیرقابل بیمه محسوب می‌شوند. این نوع ریسک‌ها به دلیل ماهیت پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی‌شان نمی‌توانند از طریق بیمه‌های سنتی مدیریت شوند. بنابراین، افرادی که با این نوع ریسک‌ها روبه‌رو هستند باید برای مقابله با آن‌ها از استراتژی‌های خاصی استفاده کنند.

فرانک نایت، یکی از برجسته‌ترین اقتصاددانان که بر این مفهوم تأکید کرده است، می‌گوید که سود یک پاداش برای پذیرش این نوع ریسک‌های غیرقابل بیمه (یا عدم‌قطعیت) است. به عبارتی، آن‌چه که باعث می‌شود یک کارآفرین یا سرمایه‌گذار از تصمیمات پرریسک استقبال کند، پاداشی است که به او برای مواجهه با این نوع ریسک‌ها داده می‌شود.

سود به عنوان جبران ریسک‌های غیرقابل بیمه در نظر گرفته می‌شود، چرا که این ریسک‌ها با عدم‌قطعیت‌های بسیاری همراه هستند که نمی‌توان آن‌ها را به سادگی پیش‌بینی یا بیمه کرد.

انتقادات به نظریه تحمل مخاطره

• ریسک تنها عامل سود نیست: یکی از انتقادات اصلی به نظریه تحمل مخاطره این است که این نظریه سود را صرفاً به‌عنوان پاداشی برای تحمل ریسک در نظر می‌گیرد، در حالی که عوامل دیگری مانند نوآوری، قدرت انحصاری و رانت‌های مهارتی نیز در ایجاد سود نقش دارند. این به این معناست که تنها پذیرش ریسک نمی‌تواند تماماً توضیح دهد که چرا سود در بازارها وجود دارد، بلکه عواملی چون ظرفیت نوآوری و دسترسی به منابع خاص نیز می‌توانند تأثیرگذار باشند.
• عدم قابلیت اندازه‌گیری ریسک: ریسک به‌طور ذاتی یک مفهوم کیفی است و نمی‌توان آن را به‌صورت دقیق و کمی اندازه‌گیری کرد. این امر مشکلاتی در ارتباط دادن ریسک با سود ایجاد می‌کند. زیرا نمی‌توان به‌طور دقیق میزان ریسک پذیرفته‌شده و رابطه آن با سود به‌دست آمده را اثبات کرد. این مسئله به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی با پیچیدگی‌های بالا، مثل بازارهای مالی، بسیار چالش‌برانگیز است.
• تفاوت میان ریسک و عدم‌قطعیت: یکی دیگر از انتقادات به نظریه تحمل مخاطره، نادیده گرفتن تفاوت‌های مهم میان ریسک و عدم‌قطعیت است. به‌ویژه در تحلیل‌های فرانک نایت، ریسک (که قابل بیمه است) با عدم‌قطعیت (که غیرقابل بیمه است) تفاوت دارد. در حالی که نظریه تحمل مخاطره به‌طور عمومی به هر دو این مفاهیم به یک شکل نگاه می‌کند، این تفاوت‌های اساسی می‌تواند تحلیل‌ها را مختل کند.
• عدم توجه به بازارهای رقابتی: در بازارهای رقابتی، حتی کارآفرینان ریسک‌پذیر ممکن است نتوانند سودی کسب کنند. در این بازارها، شرایط رقابتی شدید و عدم تمایز محصولات یا خدمات می‌تواند موجب کاهش سودآوری شود. در چنین شرایطی، حتی با پذیرش ریسک‌های بالا، کارآفرینان نمی‌توانند پاداش مناسبی دریافت کنند. این مسئله نشان می‌دهد که نظریه تحمل مخاطره نمی‌تواند تمامی ابعاد واقعیت‌های اقتصادی در بازارهای رقابتی را به‌طور کامل توضیح دهد.
• تفکیک نکردن ریسک‌های قابل بیمه و غیرقابل بیمه: طرفداران نظریه پذیرش ریسک به تفاوت بین ریسک قابل بیمه و غیرقابل بیمه توجه نکرده‌اند. اما اگر بخواهیم برآورد دقیقی از میزان پذیرش ریسک داشته باشیم، ضروری است که این تفاوت را در نظر بگیریم. زیرا کارآفرینان در واقع بار ریسک‌های قابل بیمه را نمی‌پذیرند و این بار توسط شرکت‌های بیمه تحمل می‌شود. بنابراین، این ریسک‌ها نمی‌توانند به‌عنوان ریسک‌های واقعی در نظر گرفته شوند. طبق نظر پروفسور نایت، کارآفرینان بار ریسک‌های غیرقابل بیمه را تحمل می‌کنند و او این ریسک‌ها را با نام عدم‌قطعیت معرفی کرده است. کارآفرین باید سود را به‌عنوان پاداشی برای تحمل این عدم‌قطعیت دریافت کند.

تفاوت‌های تحمل ریسک و نظریه تحمل مخاطره

هر دو مفهوم به پذیرش ریسک در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و مالی مربوط می‌شوند، اما در زمینه‌های متفاوت و با کاربردهای مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در اینجا مقایسه‌ای بین این دو مفهوم آورده شده است:

تعریف و کاربرد

تحمل ریسک (Risk Tolerance):

• تعریف: به میزان ریسکی گفته می‌شود که یک فرد یا سازمان آماده است آن را بپذیرد، به‌ویژه در زمینه‌های مالی، سرمایه‌گذاری یا تصمیم‌گیری استراتژیک.
• کاربرد: این مفهوم در مدیریت ریسک، سرمایه‌گذاری، و استراتژی‌های سازمانی کاربرد دارد. افراد و سازمان‌ها برای تعیین میزان ریسک قابل پذیرش برای پروژه‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها یا استراتژی‌های بلندمدت از آن استفاده می‌کنند.

نظریه تحمل مخاطره (Risk Bearing Theory):

• تعریف: این نظریه بیشتر در زمینه اقتصاد کاربرد دارد و به بررسی این موضوع می‌پردازد که چرا افراد یا کارآفرینان ریسک‌هایی را می‌پذیرند و چگونه سود به‌عنوان پاداش برای پذیرش ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل بیمه به آن‌ها تعلق می‌گیرد.
• کاربرد: این نظریه برای تحلیل سود در بازارها و رفتار کارآفرینان استفاده می‌شود و به‌ویژه در تحلیل‌های اقتصادی و مالی کاربرد دارد. در اینجا، ریسک بیشتر به عنوان عاملی برای ایجاد سود در نظر گرفته می‌شود.

تمرکز بر فرد یا سیستم

• تحمل ریسک: بیشتر به تصمیمات فردی یا سازمانی مربوط می‌شود و به این نکته می‌پردازد که هر شخص یا سازمان چه میزان ریسک را می‌تواند در راستای اهداف خود بپذیرد.
• نظریه تحمل مخاطره: بیشتر بر روی کارآفرینان و نقش آن‌ها در ایجاد ارزش اقتصادی تمرکز دارد. این نظریه به‌ویژه در زمینه تحلیل تصمیمات کارآفرینان و چرایی پذیرش ریسک برای کسب سود استفاده می‌شود.

نوع ریسک

• تحمل ریسک: این مفهوم می‌تواند شامل انواع مختلف ریسک‌ها باشد، از جمله ریسک‌های مالی، عملیاتی، استراتژیک، و حتی ریسک‌های فردی. افراد یا سازمان‌ها می‌توانند سطوح مختلف ریسک را در نظر بگیرند و بر اساس آن تصمیمات خود را اتخاذ کنند.
• نظریه تحمل مخاطره: این نظریه بیشتر به ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل بیمه (عدم‌قطعیت) می‌پردازد که ممکن است در بازار یا فعالیت‌های اقتصادی پیش بیاید و تأثیر زیادی بر تصمیمات کارآفرینان بگذارد.

تعریف سود

• تحمل ریسک: در اینجا سود به عنوان یک نتیجه از تصمیم‌گیری در برابر ریسک‌های قابل پذیرش در نظر گرفته می‌شود.
• نظریه تحمل مخاطره: در اینجا سود به‌طور خاص به‌عنوان پاداشی برای پذیرش ریسک‌های غیرقابل بیمه و عدم‌قطعیت در نظر گرفته می‌شود.

قابلیت اندازه‌گیری و ارزیابی

• تحمل ریسک: این مفهوم می‌تواند کمی و قابل اندازه‌گیری باشد. برای مثال، در سرمایه‌گذاری‌ها، میزان تحمل ریسک ممکن است به‌طور مشخص تعیین شود (مثلاً از 0 تا 10، یا با استفاده از ابزارهای مدیریتی مانند نقشه حرارتی).
• نظریه تحمل مخاطره: این نظریه بیشتر به‌طور کیفی به تحلیل ریسک‌ها می‌پردازد و اندازه‌گیری کمی آن دشوار است. زیرا عمدتاً به پاداش‌هایی که کارآفرینان برای پذیرش ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی می‌گیرند، مرتبط است.

پذیرش و درک ریسک

• تحمل ریسک: فرد یا سازمان به‌طور آگاهانه و با درک از ریسک‌های قابل پذیرش و قابل تحمل، تصمیم‌گیری می‌کند.
• نظریه تحمل مخاطره: در این نظریه، بیشتر بر روی “پذیرش مخاطره” و توانایی کارآفرین در برخورد با ریسک‌های غیرقابل پیش‌بینی و خطرناک تأکید می‌شود که می‌تواند برای تحلیل‌های اقتصادی و ایجاد سود مؤثر باشد.

نتیجه گیری

نظریه تحمل مخاطره به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تحلیل رفتار اقتصادی، نقش بسزایی در درک تصمیم‌گیری‌های افراد و سازمان‌ها در شرایط عدم قطعیت دارد. این نظریه با شناسایی و تبیین عوامل مؤثر بر ریسک‌پذیری، به ما امکان می‌دهد تا استراتژی‌های بهتری در حوزه‌های مختلف مانند سرمایه‌گذاری، بیمه، مدیریت مالی، و سیاست‌گذاری عمومی تدوین کنیم.

علاوه بر این، نظریه تحمل مخاطره به مدیران و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا رفتارهای مختلف افراد را در مواجهه با ریسک پیش‌بینی کرده و راهکارهایی برای کاهش اثرات منفی یا بهبود نتایج تصمیمات اتخاذ کنند.

با این وجود، این نظریه بدون کاستی نیست. محدودیت‌هایی مانند عدم توانایی در محاسبه دقیق ریسک‌های ذهنی یا پیچیدگی‌های تصمیم‌گیری در دنیای واقعی، اهمیت استفاده از ابزارها و رویکردهای مکمل را برجسته می‌کند. در نهایت، استفاده هوشمندانه و ترکیبی از نظریه تحمل مخاطره، راهگشای بهبود تصمیم‌گیری و مدیریت ریسک در جهان پرچالش امروز خواهد بود.

برای مشاهده مقالات کلیک کنید.

پیج اینستاگرام معین صادقیان کارشناس اقتصاد و مدرس بازار سرمایه