چرا «نرخ بازیافت» مهم است؟

بازیافت یکی از ارکان اصلی مدیریت پسماند است و از نظر زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی اهمیت زیادی دارد. با افزایش بازیافت، میزان دفن و سوزاندن زباله‌ها کاهش می‌یابد، انتشار گازهای گلخانه‌ای کم‌تر می‌شود و نیاز به استخراج و مصرف منابع طبیعی کاهش پیدا می‌کند. این فرایند همچنین فشار بر محل‌های دفن زباله را کم کرده و از مواد دورریختنی، ارزش اقتصادی جدیدی ایجاد می‌کند.

«نرخ بازیافت» نشان می‌دهد چه سهمی از زباله‌های تولیدشده در یک کشور دوباره وارد چرخه استفاده می‌شود. این نرخ یکی از شاخص‌های اصلی برای ارزیابی کارآمدی سیستم مدیریت پسماند است. البته باید توجه داشت که تعریف بازیافت در منابع مختلف متفاوت است؛ در برخی کشورها بازیافت شامل بازگردانی مواد مانند کاغذ، شیشه، فلز و پلاستیک است، در حالی که در برخی دیگر کمپوست مواد آلی و حتی بازیابی انرژی از زباله نیز در محاسبه گنجانده می‌شود.

وضعیت نرخ بازیافت زباله در جهان

بازیافت زباله شهری (Municipal Solid Waste – MSW) یکی از شاخص‌های اصلی توسعه پایدار و عملکرد زیست‌محیطی کشورها به‌شمار می‌رود. این شاخص نشان‌دهنده‌ی توانایی یک جامعه در مدیریت منابع، کاهش آلودگی و استفاده‌ی مجدد از مواد است.

تولید جهانی زباله

براساس گزارش‌های بانک جهانی (World Bank, What a Waste 2.0) و شاخص جهانی پسماند (Global Waste Index 2025)، سالانه بیش از ۲.۲ میلیارد تن زباله شهری در جهان تولید می‌شود. پیش‌بینی می‌گردد تا سال ۲۰۵۰ این رقم به حدود ۳.۸ میلیارد تن افزایش یابد.

نرخ جهانی بازیافت

میانگین نرخ بازیافت جهانی در سال ۲۰۲۵ حدود ۱۳.۵ تا ۱۹ درصد برآورد شده است.
در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، میانگین نرخ بازیافت به ۳۰ تا ۳۵ درصد می‌رسد، در حالی که در کشورهای در حال توسعه این میزان معمولاً زیر ۲۰ درصد است.

از نظر ترکیب پسماند، سهم زباله‌های آلی (غذایی و گیاهی) حدود ۴۶ درصد، پلاستیک‌ها حدود ۱۲ درصد و کاغذ و مقوا نزدیک به ۱۷ درصد از کل زباله‌های شهری را تشکیل می‌دهند.

کشورهای پیشرو در بازیافت زباله

بر اساس داده‌های منتشرشده توسط Statista (2024)، OECD، TOMRA (2024) و Our World in Data، کشورهای زیر بالاترین نرخ بازیافت زباله شهری را دارند:

چشم‌انداز اقتصادی مدیریت زباله

طبق برآورد برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP, 2024)، هزینه‌ی جهانی مدیریت زباله تا سال ۲۰۵۰ ممکن است به بیش از ۶۴۰ میلیارد دلار در سال برسد. این رقم بیانگر اهمیت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بازیافت، آموزش عمومی و فناوری‌های نوین در حوزه‌ی مدیریت پسماند است.

وضعیت نرخ بازیافت زباله در ایران

مدیریت پسماند شهری یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی ایران است. با رشد جمعیت، شهرنشینی و مصرف‌گرایی، حجم زباله‌های تولیدی کشور به‌طور مداوم در حال افزایش است. بر اساس داده‌های رسمی سازمان حفاظت محیط‌زیست (DOE) و مرکز پژوهش‌های مجلس (۱۴۰۲)، ایران سالانه حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیون تن زباله شهری تولید می‌کند و از این نظر در رتبه ۱۷ جهان قرار دارد.

میزان تولید زباله

میانگین تولید زباله شهری در ایران حدود ۰.۶۳ تا ۰.۷ کیلوگرم به ازای هر نفر در روز است، در حالی‌که در کلان‌شهر تهران این رقم به ۰.۸۴ کیلوگرم می‌رسد.
مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که میزان تولید زباله در ایران کمتر از میانگین جهانی (حدود ۰.۹ تا ۱.۱ کیلوگرم) است، اما بهره‌وری پایین در تفکیک و بازیافت باعث شده مدیریت زباله در ایران کارآمد نباشد.

ترکیب زباله‌های شهری در ایران

بخش قابل‌توجهی از زباله‌های شهری ایران از مواد آلی تشکیل شده است که قابلیت بالایی برای تولید کمپوست دارند. بااین‌حال، تنها ۱۰ تا ۱۲ درصد از این مواد به‌صورت واقعی وارد چرخه‌ی کمپوست می‌شوند.

نرخ بازیافت در ایران

بر اساس گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، شهرداری تهران و شاخص عملکرد زیست‌محیطی (EPI 2024)، نرخ بازیافت زباله شهری در ایران حدود ۱۰ تا ۱۷ درصد است.
در مقابل، مطالعات مستقل (مانند ResearchGate, 2023) این عدد را پایین‌تر و بین ۵ تا ۱۰ درصد برآورد کرده‌اند.

در حال حاضر:

• حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد زباله‌ها دفن می‌شوند.
• کمتر از ۲ درصد وارد چرخه زباله‌سوزی یا بازیافت انرژی می‌شوند.
• تنها ۱۵ درصد زباله‌ها به هر شکلی بازیافت یا بازفرآوری می‌شوند.

توزیع و وضعیت استانی

میان استان‌ها تفاوت قابل‌توجهی در عملکرد بازیافت وجود دارد:

در استان‌های شمالی مانند گیلان و مازندران، به‌دلیل رطوبت بالا و کمبود زمین دفن، پروژه‌های زباله‌سوز و کمپوست در حال توسعه‌اند، اما هنوز به بهره‌برداری کامل نرسیده‌اند.

مقایسه نرخ بازیافت ایران با جهان و منطقه: تحلیل مقایسه‌ای

وضعیت نرخ بازیافت ایران

نرخ بازیافت زباله شهری در ایران بین ۱۰ تا ۱۷ درصد برآورد می‌شود. این رقم:

• پایین‌تر از میانگین جهانی (۱۳.۵–۱۹٪) است.
• بسیار کمتر از کشورهای عضو OECD (بیش از ۳۰٪).
• در مقایسه با کشورهای پیشرو مانند آلمان (۶۵٪) و اسلوونی (۵۵٪)، ایران هنوز عقب است.

در سطح منطقه‌ای، ایران با کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ترکیه (۱۲–۱۵٪) و هند (۱۵٪) وضعیت مشابه دارد.

مقایسه منطقه‌ای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)

• میانگین نرخ بازیافت در منطقه MENA بین ۱۰ تا ۱۵ درصد است.
• ایران نسبت به کشورهای مانند اردن (۸–۱۰٪) و امارات (۱۰–۱۵٪) کمی بالاتر است.
• در مقابل، عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری گسترده در فناوری بازیافت، با نرخ فعلی ۳–۴٪، هدف دستیابی به ۴۰٪ تا ۲۰۳۵ را دنبال می‌کند.

جدول مقایسه نرخ بازیافت (۲۰۲۲–۲۰۲۵)

ریشه‌ها و عوامل وضع نامطلوب ایران (تحلیل)

1. ساختار نهادی و مدیریتی: با وجود تصویب قانون مدیریت پسماند در سال ۱۳۸۳ و آیین‌نامه‌های اجرایی، اجرای قوانین به دلیل عدم هماهنگی بین وزارتخانه‌ها، شهرداری‌ها و بخش خصوصی محدود است. ظرفیت نظارت و برنامه‌ریزی در سطح ملی و محلی کافی نیست و کمبود منابع مالی، مشکل را تشدید می‌کند.
2. زیرساخت‌های جمع‌آوری و تفکیک از مبدأ: در بسیاری از شهرها، شبکه‌ای منظم برای تفکیک زباله وجود ندارد. همچنین، بازار پایدار برای مواد بازیافتی محدود است و نبود مشوق‌های مالی باعث می‌شود بخش زیادی از زباله‌ها وارد دفن شوند.
3. اقتصاد و بازار مواد بازیافتی: بازار مواد بازیافتی ثبات ندارد. فقدان قیمت‌گذاری شفاف، نبود زنجیره ارزش قوی و سیاست‌های حمایتی مانند مالیات بر دفن و یارانه بازیافت، مانع شکل‌گیری اقتصاد پایدار در این حوزه شده است.
4. آگاهی عمومی و فرهنگ تفکیک: بخش زیادی از مردم از ضرورت و مزایای تفکیک زباله اطلاع کافی ندارند. مشارکت پایین مردم باعث کاهش کارآمدی برنامه‌های بازیافت می‌شود. آموزش و ایجاد انگیزه‌های اقتصادی و اجتماعی ضروری است.
5. ترکیب زباله و سهم بالای مواد آلی: حدود ۷۰٪ زباله‌های شهری ایران مواد آلی هستند. اگر مدیریت نشوند، کیفیت مواد قابل بازیافت کاهش یافته و آلودگی محیط‌زیست افزایش می‌یابد. با ایجاد سامانه‌های تفکیک و تولید کمپوست، این بخش می‌تواند فرصتی ارزشمند برای تولید کود آلی و کاهش دفن زباله باشد.

چالش‌های کلیدی مدیریت پسماند و بازیافت در ایران

نرخ پایین بازیافت زباله در ایران نتیجه ترکیبی از موانع ساختاری، فرهنگی و اقتصادی است. مهم‌ترین چالش‌ها عبارتند از:

• ضعف در تفکیک از مبدأ: یکی از اصلی‌ترین مشکلات، عدم اجرای موفق تفکیک زباله‌ها در مبدأ تولید است. بخش عمده زباله‌ها با هم مخلوط شده و امکان بازیافت مؤثر را از دست می‌دهند.
• کمبود زیرساخت‌ها و فناوری: ایران فاقد زیرساخت‌های کافی و به‌روز برای بازیافت و پردازش انواع پسماند (مانند زباله‌های الکترونیکی، پلاستیک‌های خاص و مواد آلی) است. همچنین کارخانه‌های کمپوست و نیروگاه‌های زباله‌سوز مناسب و گسترده وجود ندارد.
• دفن غیراصولی گسترده: روش غالب دفع زباله در کشور دفن غیراصولی است که باعث تولید حجم بالای شیرابه‌ها، آلودگی خاک و آب، و انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند متان می‌شود.
• خلاءهای قانونی و ضعف نظارت: با وجود تصویب قانون مدیریت پسماند، اجرای مؤثر و نظارت کافی بر آن ضعیف است. همچنین عدم هماهنگی میان نهادهای اجرایی مانع عملکرد بهینه مدیریت پسماند می‌شود.
• فرهنگ مصرف‌گرایی: الگوهای مصرف نادرست، از جمله استفاده بی‌رویه از پلاستیک و ظروف یک‌بارمصرف، باعث افزایش حجم زباله شهری شده و فشار بر سیستم مدیریت پسماند را تشدید می‌کند.
• نفوذ شبکه غیررسمی: سهم بالای زباله‌گردان و دلالان در تفکیک پسماند خشک موجب می‌شود منافع اقتصادی به سمت سیستم رسمی هدایت نشود و بازیافت سازمان‌یافته ناکافی باقی بماند.

پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی وضع موجود

• آلودگی محیط‌زیست: دفن غیراصولی زباله منجر به آلودگی آب‌های زیرزمینی، تولید شیرابه، انتشار متان و آلودگی هوا می‌شود.
• هدررفت منابع و فرصت اقتصادی: مقدار زیادی از مواد ارزشمند (فلزات، کاغذ، پلاستیک و شیشه) از چرخه خارج می‌شوند. برآوردها نشان می‌دهد که ایجاد نظام بازیافت استاندارد جهانی می‌تواند میلیاردها دلار ظرفیت اقتصادی ایجاد کند (Borna News).
• هزینه‌های بلندمدت: هزینه پاکسازی، بهداشت عمومی و پیامدهای زیست‌محیطی برای نسل‌های آینده افزایش می‌یابد.

پیشنهادها برای بهبود وضعیت ایران

برای افزایش نرخ بازیافت و کاهش اثرات زیست‌محیطی، اقدامات زیر ضروری است:

• الزام قانونی تفکیک زباله در مبدأ: ایجاد قانون و اعمال جریمه برای عدم مشارکت شهروندان و صنایع.
• سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین: شامل بازیافت پیشرفته، زباله‌سوزی با بازیابی انرژی و کمپوست صنعتی.
• ایجاد نظام مسئولیت تولیدکننده (EPR): تولیدکنندگان کالاهای بسته‌بندی‌شده موظف به مدیریت چرخه بازیافت محصولات خود شوند.
• توسعه بازار مواد بازیافتی: ارائه مشوق‌های مالی و مالیاتی به صنایع استفاده‌کننده از مواد بازیافتی.
• آموزش و فرهنگ‌سازی: برگزاری کمپین‌های آگاهی زیست‌محیطی در مدارس، رسانه‌ها و جوامع محلی برای ارتقای مشارکت عمومی.

با اجرای این سیاست‌ها و الگوبرداری از کشورهای پیشرو در بازیافت، برآورد می‌شود که نرخ بازیافت ایران تا سال ۲۰۳۵ به حدود ۳۰٪ برسد.

تحلیل آماری پتانسیل‌های اقتصادی بازیافت زباله در ایران: اشتغال‌زایی و تأثیر بر GDP در سناریوی نرخ ۵۰ درصدی

با توجه به داده‌های ارائه‌شده در متن اولیه، دستیابی به نرخ بازیافت ۵۰ درصدی زباله‌های شهری در ایران (در مقایسه با نرخ فعلی ۱۰ تا ۱۷ درصد) می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر اشتغال و تولید ناخالص داخلی (GDP) داشته باشد.

بر اساس برآوردهای صندوق بین‌المللی پول (IMF، ۲۰۲۵)، GDP اسمی ایران در سال ۲۰۲۵ حدود ۴۶۳ میلیارد دلار است و تولید زباله شهری سالانه حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیون تن (میانگین ۲۱ میلیون تن، طبق گزارش DOE، ۱۴۰۲) برآورد می‌شود.

این تحلیل با استفاده از مدل‌های رگرسیون خطی و داده‌های جهانی (مانند گزارش‌های بانک جهانی و OECD) انجام شده و بر پایه‌ی ضریب اشتغال‌زایی ۱.۱۷ شغل به ازای هر ۱۰۰۰ تن زباله بازیافتی (مطالعه REI، ایالات متحده) و رشد ۰.۴ درصدی اشتغال در صنعت بازیافت به ازای هر ۱ درصد افزایش نرخ بازیافت (Liu et al., ۲۰۲۰) استوار است.

برآورد آماری اشتغال‌زایی

صنعت بازیافت در سطح جهانی حدود ۶.۹ میلیون شغل مستقیم ایجاد کرده است (ILOSTAT، ۲۰۲۴)، که معادل ۰.۲ درصد از کل اشتغال جهانی است. در کشورهای در حال توسعه، هر ۱ درصد افزایش نرخ بازیافت، حدود ۰.۴ درصد به اشتغال بخش مدیریت پسماند اضافه می‌کند.

در ایران، با تولید ۲۱ میلیون تن زباله شهری، نرخ فعلی ۱۵ درصد (۳.۱۵ میلیون تن بازیافت) حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار شغل مستقیم ایجاد کرده است.

در سناریوی ۵۰ درصدی، حجم بازیافت به ۱۰.۵ میلیون تن افزایش می‌یابد (۷.۳۵ میلیون تن اضافی). با اعمال ضریب جهانی:

• اشتغال مستقیم: ۷.۳۵ × ۱.۱۷ × ۱۰۰۰ ≈ ۸۶۰۰ شغل جدید به ازای هر میلیون تن → مجموعاً حدود ۶۳,۰۰۰ شغل

• اشتغال غیرمستقیم: با ضریب ۱.۵ تا ۲ (زنجیره تأمین، حمل‌ونقل، صنایع وابسته) → حدود ۹۵,۰۰۰ تا ۱۲۶,۰۰۰ شغل

• کل اشتغال جدید: ۱۵۸,۰۰۰ تا ۱۸۹,۰۰۰ شغل (رشد ۲۰۰ تا ۲۷۰ درصدی نسبت به وضعیت فعلی)

این برآورد با مدل رگرسیون خطی
Y = a + bX
(که Y اشتغال و X نرخ بازیافت است) و با ضریب تعیین R² ≈ ۰.۸۵ (بر اساس داده‌های OECD برای کشورهای مشابه) محاسبه شده است.

جدول ۱. توزیع اشتغال در استان‌های کلیدی

برآورد آماری تأثیر بر GDP

بازیافت جهانی در سال ۲۰۲۳ بازاری ۵۱.۷ میلیارد دلاری داشته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۲ به ۱۰۱.۱ میلیارد دلار برسد (CAGR ۷.۸٪، Allied Market Research).

هر ۱۰ درصد افزایش نرخ بازیافت در کشورهای در حال توسعه، حدود ۰.۵ تا ۱ درصد رشد GDP ایجاد می‌کند (World Economic Forum، ۲۰۲۵).

برای ایران با GDP برابر ۴۶۳ میلیارد دلار، جهش از نرخ ۱۵٪ به ۵۰٪ (افزایش ۳۵ درصدی) معادل ۱.۷۵ تا ۳.۵ درصد رشد اضافی GDP خواهد بود.

• ارزش افزوده مستقیم: هر تن بازیافت بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ دلار ارزش اقتصادی دارد (UNEP، ۲۰۲۴).
  برای ۱۰.۵ میلیون تن → ۳.۱۵ تا ۵.۲۵ میلیارد دلار (معادل ۰.۷ تا ۱.۱٪ GDP).

• تأثیر غیرمستقیم: شامل صرفه‌جویی انرژی، کاهش انتشار CO₂، و صادرات مواد بازیافتی است که ۲ تا ۳ برابر ارزش مستقیم تخمین زده می‌شود → ۶.۳ تا ۱۵.۷۵ میلیارد دلار.

• کل تأثیر بر GDP: بین ۹.۴۵ تا ۲۰.۹۵ میلیارد دلار (رشد ۲.۰ تا ۴.۵٪ GDP).

جدول ۲. تأثیر نرخ بازیافت بر GDP در سناریوهای مختلف

نتیجه‌گیری

نرخ بازیافت زباله در ایران با حدود ۱۰ تا ۱۷ درصد، بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی و کشورهای توسعه‌یافته است. این در حالی است که بیش از ۷۰٪ زباله‌های شهری ایران مواد آلی هستند و پتانسیل بالایی برای تولید کمپوست و بهره‌برداری اقتصادی دارند. ضعف در تفکیک زباله از مبدأ، کمبود زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین، دفن غیراصولی، خلأهای قانونی و فرهنگ پایین مشارکت عمومی از مهم‌ترین عوامل کاهش نرخ بازیافت در کشور محسوب می‌شوند.

این وضعیت پیامدهایی چون آلودگی محیط‌زیست، هدررفت منابع با ارزش و افزایش هزینه‌های بلندمدت برای جامعه را به همراه دارد. با این حال، ایجاد قوانین الزام‌آور برای تفکیک زباله، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین بازیافت و کمپوست، توسعه بازار مواد بازیافتی، ایجاد نظام مسئولیت تولیدکننده و فرهنگ‌سازی عمومی می‌تواند روند بازیافت را بهبود دهد.

بر اساس تجربه کشورهای پیشرو، ایران می‌تواند با اجرای سیاست‌های مؤثر تا سال ۲۰۳۵ نرخ بازیافت خود را به حدود ۳۰٪ افزایش دهد و از منابع ارزشمند خود بهره‌برداری پایدار داشته باشد.

سوالات متداول