تعیین نرخ ارز چگونه است؟ 

نرخ ارز به زبان ساده یعنی قیمت یک واحد پول خارجی بر حسب پول کشور دیگر. برای مثال وقتی گفته می‌شود نرخ دلار ۶۰ هزار تومان است، یعنی برای خرید یک دلار آمریکا باید ۶۰ هزار تومان پرداخت شود. اما این عدد چگونه به دست می‌آید و چه عواملی آن را تعیین می‌کنند؟ پاسخ این سؤال به مجموعه‌ای از سازوکارهای اقتصادی، مالی، سیاسی و حتی روانی برمی‌گردد.

نرخ ارز نشان‌دهنده ارزش نسبی دو پول در برابر یکدیگر است. هر ارز به‌تنهایی ارزشی ندارد و فقط در مقایسه با ارز دیگر معنا پیدا می‌کند.

مثال:

• EUR/USD = 1.10
  یعنی هر ۱ یورو معادل ۱.۱۰ دلار آمریکا است.

در ادامه، مراحل و عوامل تعیین نرخ ارز را به‌صورت دقیق بررسی می‌کنیم.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

انواع نرخ ارز 

نرخ ارز را می‌توان به دو دسته اسمی و واقعی تقسیم کرد:

• نرخ ارز اسمی: نرخ مستقیم و قابل مشاهده در بازار است، مانند اینکه یک دلار آمریکا برابر با حدود ۶۰,۰۰۰ تومان (در بازار آزاد ایران در دوره‌های اخیر) معامله شود. این نرخ بر اساس جفت ارزها (مانند USD/IRR یا EUR/USD) بیان می‌شود و معمولاً به صورت مستقیم (قیمت ارز خارجی بر حسب پول ملی) یا معکوس محاسبه می‌شود. برای محاسبه نرخ معکوس، از فرمول ساده ۱ تقسیم بر نرخ اصلی استفاده می‌شود. مثلاً اگر نرخ USD/CAD برابر ۱.۳۳ باشد، نرخ CAD/USD برابر ۱/۱.۳۳ ≈ ۰.۷۵ است.
• نرخ ارز واقعی: نرخ تعدیل‌شده با تفاوت سطح قیمت‌ها یا تورم بین دو کشور است. این نرخ نشان‌دهنده قدرت خرید واقعی ارز است و برای مقایسه رقابت‌پذیری اقتصادها مفیدتر است. فرمول رایج آن بر اساس نظریه برابری قدرت خرید (PPP) است: نرخ واقعی ارز = نرخ اسمی ارز × (شاخص قیمت خارجی / شاخص قیمت داخلی) بانک‌های مرکزی اغلب از تفاوت تورم داخلی و خارجی برای تعدیل نرخ اسمی استفاده می‌کنند. مثلاً اگر تورم ایران بیشتر از آمریکا باشد، نرخ واقعی ارز افزایش می‌یابد تا تعادل قدرت خرید حفظ شود.

نرخ ارز موثر (Effective Exchange Rate) نیز میانگین وزنی نرخ ارز یک کشور در برابر سبدی از ارزهای شرکای تجاری اصلی است، که وزن‌ها بر اساس سهم تجارت تعیین می‌شود.

نظام‌های ارزی و چگونگی تعیین نرخ ارز

هر کشور بر اساس شرایط اقتصادی خود یکی از نظام‌های ارزی را انتخاب می‌کند که مستقیماً بر نحوه محاسبه و تعیین نرخ ارز تأثیر می‌گذارد:

• نظام ارزی ثابت (Fixed Exchange Rate): نرخ ارز توسط دولت یا بانک مرکزی به یک ارز خارجی (مانند دلار) یا سبدی از ارزها میخکوب می‌شود. بانک مرکزی با خرید یا فروش ذخایر ارزی، نرخ را در سطح ثابت نگه می‌دارد. مزایا: ثبات و پیش‌بینی‌پذیری برای تجارت. معایب: نیاز به ذخایر ارزی بالا و از دست دادن استقلال سیاست پولی. مثال: کشورهای حوزه خلیج فارس که ارز خود را به دلار متصل کرده‌اند.
• نظام ارزی شناور (Floating Exchange Rate): نرخ ارز کاملاً توسط عرضه و تقاضا در بازار فارکس (بازار جهانی ارز) تعیین می‌شود. بانک مرکزی مداخله نمی‌کند و نرخ روزانه نوسان دارد. مزایا: تعدیل خودکار تراز پرداخت‌ها و استقلال سیاست پولی. معایب: نوسانات شدید که می‌تواند به تورم یا رکود منجر شود. مثال: دلار آمریکا، یورو، و پوند انگلیس.
• نظام ارزی شناور مدیریت‌شده (Managed Float): ترکیبی از دو نظام قبلی. نرخ عمدتاً توسط بازار تعیین می‌شود، اما بانک مرکزی در موارد极端 (مانند نوسانات شدید) مداخله می‌کند تا نرخ را در محدوده هدف نگه دارد. این نظام رایج‌ترین در جهان است و در ایران نیز طبق قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه (مصوب ۱۳۹۵) نظام رسمی کشور شناور مدیریت‌شده است.

در بازار جهانی، نرخ ارزها در بازار فارکس (با حجم معاملات روزانه بیش از ۷ تریلیون دلار) توسط بانک‌ها، سرمایه‌گذاران، و سفته‌بازان تعیین می‌شود. نرخ‌ها به طور مداوم به‌روزرسانی می‌شوند و سایت‌هایی مانند Bloomberg یا Reuters نرخ‌های زنده ارائه می‌دهند.

عوامل تعیین‌کننده نرخ ارز

نرخ ارز مانند هر کالایی تحت تأثیر عرضه و تقاضا قرار دارد، اما عوامل متعددی این تعادل را شکل می‌دهند:

• تفاوت تورم: طبق نظریه برابری قدرت خرید، اگر تورم یک کشور بالاتر باشد، ارز آن کشور ارزان‌تر می‌شود تا قدرت خرید تعادل یابد.
• تفاوت نرخ بهره: نرخ بهره بالاتر جذب سرمایه خارجی می‌کند و ارز را تقویت می‌کند (مدل نرخ بهره کشف‌شده).
• تراز پرداخت‌ها و تجاری: مازاد تجاری (صادرات بیشتر از واردات) تقاضا برای ارز ملی را افزایش می‌دهد و آن را گران می‌کند.
• رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی: اقتصاد قوی‌تر تقاضا برای ارز را بالا می‌برد.
• جریان سرمایه و سرمایه‌گذاری خارجی: ورود سرمایه ارز را تقویت می‌کند.
• انتظارات و سفته‌بازی: پیش‌بینی‌ها از آینده اقتصادی می‌تواند نرخ را به سرعت تغییر دهد.
• عوامل سیاسی و ژئوپلیتیکی: تحریم‌ها، جنگ‌ها، یا بحران‌ها اعتماد به ارز را کاهش می‌دهند.
• درآمدهای نفتی و کالایی: در کشورهای صادرکننده نفت مانند ایران، قیمت نفت مستقیماً بر عرضه ارز تأثیر می‌گذارد.
• مداخله بانک مرکزی: خرید یا فروش ارز برای کنترل نرخ.

در کوتاه‌مدت، سفته‌بازی و اخبار غالب است؛ در بلندمدت، عوامل بنیادی مانند تورم و رشد اقتصادی تعیین‌کننده هستند.

روش‌های محاسبه نرخ ارز

1. عرضه و تقاضا در بازار ارز

• نرخ ارز مانند هر کالای دیگر تحت تأثیر عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.
• اگر تقاضا برای یک ارز بالا رود (مثلاً به دلیل واردات زیاد یا سفرهای خارجی)، ارزش آن افزایش می‌یابد.
• برعکس، اگر عرضه ارز بیشتر از تقاضا باشد، نرخ آن کاهش پیدا می‌کند.

2. برابری قدرت خرید (PPP)

• این روش بر اساس مقایسه قیمت یک سبد ثابت کالا در کشورهای مختلف است.
• اگر یک کالا در ایران 500 هزار ریال و در آمریکا 10 دلار باشد، نرخ ارز بر اساس این نسبت محاسبه می‌شود.
• این روش به واقعیت نزدیک است اما در کوتاه‌مدت تحت تأثیر بازار قرار می‌گیرد.

3. نرخ تورم

• کشورهایی با تورم بالا معمولاً شاهد کاهش ارزش پول ملی هستند.
• به همین دلیل نرخ ارز آن‌ها در برابر ارزهای پایدارتر افزایش می‌یابد.
• محاسبه نرخ واقعی دلار یا یورو اغلب با استفاده از شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) انجام می‌شود.

4. نرخ بهره

• نرخ بهره بالاتر در یک کشور باعث جذب سرمایه‌گذاران خارجی می‌شود.
• این امر تقاضا برای ارز آن کشور را افزایش داده و ارزش پول ملی را بالا می‌برد.

5. تراز پرداخت‌ها

• تفاوت میان ورود و خروج ارز به کشور (از طریق صادرات، واردات، سرمایه‌گذاری و وام‌ها) بر نرخ ارز اثرگذار است.
• اگر خروج ارز بیشتر از ورود باشد، ارزش پول ملی کاهش می‌یابد.

بازار ارز جهانی چگونه کار می‌کند؟

بازار ارز یا فارکس بزرگ‌ترین بازار مالی جهان است که به‌صورت:

• غیرمتمرکز
• ۲۴ ساعته
• جهانی

فعالیت می‌کند.

بانک‌ها، مؤسسات مالی، شرکت‌های بزرگ، دولت‌ها و معامله‌گران خرد در این بازار نرخ‌ها را بر اساس معاملات واقعی تعیین می‌کنند. هر معامله خرید یا فروش، یک سیگنال قیمتی جدید ایجاد می‌کند.

نحوه محاسبه در بازار فارکس

در بازار بین‌المللی، نرخ ارز به صورت “جفت‌ارز” (Currency Pairs) نمایش داده می‌شود (مانند EUR/USD). قیمت بر اساس آخرین معامله‌ای که بین بانک‌های بزرگ (Inerbank Market) انجام شده، محاسبه و به کل دنیا مخابره می‌شود. این محاسبات در کسری از ثانیه و بر اساس حجم سفارش‌های خرید و فروش در شبکه‌های الکترونیکی صورت می‌گیرد.

در مجموع، نرخ ارز تابعی از واقعیت‌های اقتصادی (تورم و بهره)، سیاست‌های پولی (تصمیمات بانک مرکزی) و انتظارات روانی معامله‌گران در بازار است.

نقش عرضه و تقاضا در تعیین نرخ ارز

مهم‌ترین عامل تعیین نرخ ارز در جهان امروز، عرضه و تقاضا در بازار ارز است.

افزایش تقاضا برای یک ارز

وقتی تقاضا برای یک ارز بالا می‌رود (مثلاً دلار):

• ارزش آن افزایش پیدا می‌کند
• نرخ آن در برابر ارزهای دیگر بالا می‌رود

دلایل افزایش تقاضا:

• واردات کالا
• سرمایه‌گذاری خارجی
• حفظ ارزش دارایی
• نااطمینانی اقتصادی

افزایش عرضه یک ارز

وقتی عرضه یک ارز زیاد شود:

• ارزش آن کاهش پیدا می‌کند
• نرخ آن افت می‌کند

دلایل افزایش عرضه:

• صادرات کالا و خدمات
• فروش ارز توسط دولت یا بانک مرکزی
• خروج سرمایه

 نقش بانک‌های مرکزی در محاسبه و کنترل نرخ ارز

بانک مرکزی هر کشور نقش کلیدی در سیاست ارزی دارد، اما میزان این نقش به نوع نظام ارزی بستگی دارد.

الف) نظام نرخ ارز شناور

در این نظام:

• نرخ ارز توسط بازار تعیین می‌شود

• بانک مرکزی فقط در مواقع بحرانی دخالت می‌کند

نمونه: دلار آمریکا، یورو

ب) نظام نرخ ارز مدیریت‌شده

در این حالت:

• نرخ ارز عمدتاً بازاری است
• اما بانک مرکزی با دخالت محدود آن را کنترل می‌کند

ج) نظام نرخ ارز ثابت

در این نظام:

• نرخ ارز به یک ارز دیگر یا سبدی از ارزها وصل است
• بانک مرکزی موظف به حفظ آن نرخ است

نمونه تاریخی: برخی کشورهای نفتی یا اقتصادهای کوچک

تأثیر تورم بر نرخ ارز

تورم یکی از عوامل بنیادی محاسبه نرخ ارز در بلندمدت است.

قاعده کلی: کشوری که تورم بالاتری دارد، پول آن کشور به مرور ارزش خود را از دست می‌دهد.

مثال: اگر تورم ایران ۴۰ درصد و تورم آمریکا ۵ درصد باشد:

• ارزش ریال سریع‌تر از دلار کاهش پیدا می‌کند
• نرخ دلار افزایش می‌یابد

این مفهوم در اقتصاد با عنوان برابری قدرت خرید شناخته می‌شود.

 نحوه اعلام نرخ ارز در بازار

نرخ ارزهایی که ما می‌بینیم:

• حاصل میانگین معاملات انجام‌شده
• قیمت پیشنهادی خرید و فروش بانک‌ها و صرافی‌ها
• داده‌های بازارهای بین‌المللی

هستند و لحظه‌به‌لحظه تغییر می‌کنند.

نرخ ارز در بلندمدت چگونه تعیین می‌شود؟

در بلندمدت، نرخ ارز تابع عوامل بنیادی اقتصاد است:

• تورم
• رشد اقتصادی
• بهره‌وری
• ثبات سیاسی
• سیاست‌های پولی و مالی

اگر اقتصاد کشوری ضعیف شود، حتی با کنترل کوتاه‌مدت، نرخ ارز در نهایت واکنش نشان می‌دهد.

نرخ ارز رسمی، آزاد و بازار متشکل

در برخی کشورها (از جمله ایران) چند نوع نرخ ارز وجود دارد:

• نرخ رسمی: تعیین‌شده توسط دولت
• نرخ نیمایی یا توافقی: مخصوص تجارت خارجی
• نرخ آزاد: حاصل عرضه و تقاضای واقعی در بازار

هرکدام بر اساس مکانیزم متفاوتی محاسبه می‌شوند، اما در نهایت نرخ آزاد بیشترین تأثیر را از واقعیت‌های اقتصادی می‌گیرد.

تراز تجاری و حساب جاری

کشوری که:

• صادرات بیشتری نسبت به واردات دارد
• مازاد ارزی ایجاد می‌کند

معمولاً پول قوی‌تری خواهد داشت.

برعکس، کسری تجاری مداوم باعث فشار بر نرخ ارز می‌شود.

وضعیت نرخ ارز در ایران

در ایران، نرخ ارز به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:

• نرخ رسمی یا دولتی: توسط بانک مرکزی یا مرکز مبادلات ارزی تعیین می‌شود. این نرخ برای واردات کالاهای اساسی، دارو، یا تعهدات دولتی استفاده می‌شود و اغلب پایین‌تر از بازار آزاد است (مانند نرخ ETS یا نیمایی).
• نرخ بازار آزاد: توسط عرضه و تقاضا در صرافی‌ها و بازار غیررسمی تعیین می‌شود. این نرخ واقعی‌تر بازتاب شرایط اقتصادی است و اغلب بالاتر از نرخ رسمی است.

ایران طبق قانون، نظام شناور مدیریت‌شده دارد، اما در عمل، به دلیل تحریم‌ها، وابستگی به نفت، و مداخلات بانک مرکزی، نرخ چندگانه (رسمی، نیمایی، آزاد) وجود دارد. بانک مرکزی گاهی با تزریق ارز یا محدودیت‌ها نرخ را مدیریت می‌کند. تفاوت نرخ رسمی و آزاد (شکاف ارزی) اغلب به دلیل تورم بالا، کسری بودجه، و محدودیت‌های ارزی است. محاسبه نرخ واقعی در ایران اغلب با تعدیل تورم داخلی (بالاتر از جهانی) نشان می‌دهد که ریال در بلندمدت تضعیف شده است.

جمع‌بندی نهایی

نرخ ارزها حاصل تعامل پیچیده میان بازار آزاد، سیاست‌های اقتصادی، شاخص‌های کلان مانند تورم و بهره، و شرایط سیاسی هستند. هیچ روش واحدی برای محاسبه دقیق وجود ندارد، بلکه ترکیبی از مدل‌های علمی و واقعیت‌های بازار نرخ نهایی را شکل می‌دهد. در نهایت، آنچه در صرافی‌ها و بازار مشاهده می‌شود، نتیجه مستقیم عرضه و تقاضا است، هرچند محاسبات علمی مانند برابری قدرت خرید یا نرخ تورم می‌توانند تصویری نزدیک‌تر به ارزش واقعی پول ارائه دهند.