سوگیری تأییدی در اقتصاد 

سوگیری تأییدی یکی از شناخته‌شده‌ترین و تأثیرگذارترین خطاهای شناختی در علوم رفتاری و اقتصاد رفتاری است. این سوگیری به تمایل ذهن انسان برای جستجو، انتخاب، تفسیر و به یادسپاری اطلاعاتی اشاره دارد که باورهای موجود او را تأیید می‌کنند.

در مقابل، اطلاعاتی که باورهای قبلی را نقض می‌کنند معمولاً نادیده گرفته می‌شوند یا کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. این رفتار در سطح فردی کاملاً طبیعی است، اما در اقتصاد می‌تواند پیامدهای گسترده و گاه بسیار پرهزینه ایجاد کند.

این پدیده از آنجا شکل می‌گیرد که ذهن انسان در برابر تناقض مقاومت دارد. پذیرش اطلاعات مخالف، انرژی ذهنی بیشتری لازم دارد و گاهی فرد را مجبور می‌کند که باورهای بنیادین خود را بازنگری کند. بنابراین مغز ترجیح می‌دهد اطلاعات هماهنگ با باورهای قبلی را انتخاب کند تا احساس انسجام ذهنی حفظ شود.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

مکانیسم روان‌شناختی سوگیری تأییدی

انسان‌ها به‌طور طبیعی به دنبال کاهش ناهماهنگی شناختی (cognitive dissonance) هستند. وقتی اطلاعاتی با باورهای قبلی ما در تضاد باشد، احساس ناراحتی روانی ایجاد می‌شود. برای اجتناب از این ناراحتی، مغز به‌طور ناخودآگاه اطلاعات تأییدکننده را وزن بیشتری می‌دهد و اطلاعات مخالف را فیلتر می‌کند. این فرایند معمولاً غیرارادی و بسیار سریع رخ می‌دهد.

انواع سوگیری تأییدی در حوزه اقتصاد

1. سوگیری در جستجوی اطلاعات سرمایه‌گذاران فقط به دنبال اخباری می‌گردند که پیش‌بینی‌شان از رشد یک سهم یا یک کلاس دارایی را تأیید کند. مثلاً کسی که سهام تسلا خریده، اخبار مثبت درباره خودروهای برقی و نوآوری‌های ایلان ماسک را با اشتیاق می‌خواند ولی گزارش‌های مربوط به مشکلات زنجیره تأمین، رقابت چینی یا ریسک‌های قانونی را نادیده می‌گیرد.
2. سوگیری در تفسیر اطلاعات حتی وقتی اطلاعات یکسان در اختیار دو نفر با دیدگاه‌های متفاوت قرار گیرد، هر کدام آن را به نفع باور خود تفسیر می‌کنند. مثلاً کاهش نرخ بیکاری در یک کشور می‌تواند توسط یک گروه به‌عنوان نشانه موفقیت سیاست‌های دولت تفسیر شود و توسط گروه دیگر به‌عنوان نتیجه بهبود فصلی یا تغییر روش محاسبه آمار.
3. سوگیری در به‌خاطر سپردن اطلاعات افراد معمولاً موفقیت‌های پیش‌بینی‌های خود را به‌خاطر می‌سپارند و شکست‌ها را فراموش می‌کنند یا توجیه می‌کنند. این پدیده در میان مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری بسیار رایج است؛ آن‌ها پیروزی‌های بزرگ را به مهارت خود نسبت می‌دهند و ضررها را به «شرایط غیرمنتظره بازار».

پیامدهای سوگیری تأییدی در سطوح مختلف اقتصاد

الف) سطح فردی و سرمایه‌گذاری خُرد

• تشکیل حباب‌های قیمتی (مانند حباب دات‌کام ۱۹۹۵-۲۰۰۰ یا حباب کریپتو ۲۰۱۷ و ۲۰۲۱) تا حد زیادی نتیجه سوگیری تأییدی جمعی است. سرمایه‌گذاران فقط داستان رشد بی‌پایان را می‌شنوند و شواهد هشداردهنده را نادیده می‌گیرند.
• ماندن بیش از حد در موقعیت‌های ضررده (sunk cost fallacy همراه با confirmation bias): فرد به جای پذیرش اشتباه، به دنبال دلایل جدید می‌گردد که «بالاخره درست می‌شود».
• انتخاب بیش از حد پرتفوی متمرکز بر بخش یا کشور خود (home bias) به دلیل تمایل به تأیید برتری اقتصاد یا شرکت‌های داخلی.

ب) سطح شرکت‌ها و مدیران

• مدیران ارشد اغلب طرح‌های کسب‌وکار یا پروژه‌های سرمایه‌گذاری خود را بیش از حد خوش‌بینانه ارزیابی می‌کنند چون فقط داده‌های تأییدکننده را به هیئت‌مدیره ارائه می‌دهند.
• پدیده «گروه‌اندیشی» (groupthink) در اتاق‌های هیئت‌مدیره که اعضای تیم جرأت نمی‌کنند اطلاعات مخالف را مطرح کنند.
• شکست‌های بزرگ تاریخی مانند ورشکستگی انرون، لیمن برادرز یا وایرکارت تا حدی نتیجه فیلتر شدن اطلاعات منفی در سطوح بالای سازمانی بود.

ج) سطح سیاست‌گذاری کلان اقتصادی

• سیاست‌گذاران ممکن است فقط مدل‌ها و داده‌هایی را بپذیرند که با ایدئولوژی اقتصادی‌شان (کینزی، نئولیبرال، اتریشی و غیره) سازگار است.
• مثال کلاسیک: در سال‌های پیش از بحران مالی ۲۰۰۸، بسیاری از بانک‌های مرکزی و نهادهای ناظر شواهد رشد حباب مسکن در آمریکا و اروپا را کم‌اهمیت جلوه دادند چون باور داشتند «بازارها خودتنظیم هستند».
• در دوران همه‌گیری کووید-۱۹، برخی دولت‌ها فقط مدل‌هایی را برجسته کردند که محدودیت‌های کمتر را توجیه می‌کرد یا برعکس مدل‌هایی که قرنطینه سخت را ضروری نشان می‌داد، بسته به جهت‌گیری اولیه‌شان.

د) بازارهای مالی و رفتار جملی

• وقتی تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران دچار سوگیری تأییدی مشابه می‌شوند، روندهای قیمتی طولانی‌مدت (momentum) شکل می‌گیرد که خیلی دیرتر از آنچه منطق بنیادی ایجاب می‌کند، معکوس می‌شود.
• پدیده FOMO (ترس از دست دادن فرصت) و FOJI (شادی از پیوستن به جمع) تا حد زیادی از سوگیری تأییدی تغذیه می‌کند.

شواهد تجربی و آزمایشگاهی مهم

• آزمایش واتسون (۱۹۶۰): افراد باید قانون عددی را کشف می‌کردند (مثلاً «سه عدد صعودی»). اکثر شرکت‌کنندگان فقط دنبال مثال‌های تأییدکننده بودند نه مثال‌هایی که قانون را رد کند.
• تحقیق لرد، راس و لپور (۱۹۷۹): نشان داد حتی وقتی به افراد شواهد علمی متقن در مورد مجازات اعدام ارائه شد، کسانی که ابتدا موافق بودند بیشتر موافق شدند و مخالفان بیشتر مخالف!
• تحقیق نیکلاس باربريس و ریچارد تیلر (۲۰۰۳): مروری جامع بر نقش confirmation bias در ناهنجاری‌های بازار مالی.
• مطالعه اولاف استوتکو و همکاران (۲۰۱۹) با استفاده از fMRI نشان داد که هنگام مواجهه با اطلاعات مغایر با باورهای سیاسی-اقتصادی، بخش‌هایی از مغز که مسئول پردازش خطا هستند فعالیت کمتری نشان می‌دهند.

سوگیری تأییدی در تصمیم‌های اقتصادی

تصمیم‌گیری اقتصادی از سرمایه‌گذاری برای خرید یک سهم یا کالا گرفته تا انتخاب شغل، گرفتن وام یا حتی پیش‌بینی آینده اقتصاد، معمولاً بر پایه اطلاعات انجام می‌شود. اگر این اطلاعات تحت تأثیر سوگیری تأییدی انتخاب یا تفسیر شود، نتیجه نهایی می‌تواند اشتباه باشد. برای مثال، یک سرمایه‌گذار تنها اخبار مثبت درباره سهم مورد علاقه خود را می‌خواند و هشدارهای مربوط به ضعف بنیادی شرکت را نادیده می‌گیرد. چنین رفتاری معمولاً باعث می‌شود او دیر متوجه تغییر شرایط شود و زیان تجربه کند.

یک نمونه مهم دیگر در اقتصاد کلان زمانی رخ می‌دهد که سیاست‌گذاران فقط به داده‌هایی توجه می‌کنند که برنامه‌هایشان را تأیید می‌کند. ممکن است اقتصاددانان دولتی یا تصمیم‌گیران تنها گزارش‌هایی را مدنظر قرار دهند که نشان می‌دهد یک سیاست موفق بوده است، درحالی‌که داده‌های مستقل یا تحلیل‌های ‌منتقدانه را کنار می‌گذارند. این حالت می‌تواند منجر به ادامه سیاست‌های ناکارآمد و افزایش هزینه‌های عمومی شود.

سوگیری تأییدی و بازارهای مالی

بازارهای مالی بستری هستند که حجم عظیمی از اطلاعات در آن جریان دارد و تصمیم‌ها با سرعت بالا اتخاذ می‌شود. در چنین محیطی هرگونه خطای ذهنی می‌تواند اثرات فوری و گاه سنگینی بر جای بگذارد. سوگیری تأییدی در بازارهای مالی به چند شکل رخ می‌دهد:

1. انتخاب‌کردن اطلاعاتی که به نفع تحلیل فرد باشد.
2. نادیده‌گرفتن داده‌هایی که نشان می‌دهد تحلیل قبلی اشتباه بوده است.
3. تفسیر بیش از حد خوش‌بینانه خبرهای مثبت و کم‌اهمیت جلوه‌دادن خبرهای منفی.
4. دنبال کردن تحلیلگرانی که با باورهای شخصی هماهنگ هستند.

به عنوان مثال، فردی که به افزایش قیمت طلا باور دارد ممکن است تنها تحلیل‌هایی را دنبال کند که چشم‌انداز صعودی ارائه می‌کنند. حتی اگر شاخص‌های جهانی یا سیاست‌های پولی احتمال کاهش قیمت را نشان دهند، او این اخبار را بی‌اهمیت تلقی می‌کند. نتیجه چنین رفتاری اغلب پایبندی بیش از حد به یک موقعیت معاملاتی و متحمل‌شدن زیان در زمان تغییر روند است.

سوگیری تأییدی در کسب‌وکار

در سطح کسب‌وکار نیز این خطای ذهنی باعث می‌شود مدیران، کارآفرینان یا تحلیلگران فقط آن دسته از داده‌های بازار را ببینند که فرضیه اولیه آنها را تأیید کند. تصور کنید مدیری که باور دارد محصول جدید شرکت بسیار موفق خواهد شد، تنها بازخوردهای مثبت مشتریان را می‌بیند و انتقادات را جدی نمی‌گیرد. ممکن است او بودجه زیادی هزینه کند و پس از عرضه محصول، با شکست بازار مواجه شود.

همچنین در تحلیل رقبا، مدیران ممکن است صرفاً نشانه‌هایی از ضعف رقبا جمع‌آوری کنند و تحولات واقعی بازار را نادیده بگیرند. چنین سوگیری‌هایی باعث کاهش توان رقابتی و خطا در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک می‌شود.

تأثیر سوگیری تأییدی در اقتصاد و بازارهای مالی

سوگیری تأییدی می‌تواند پیامدهای منفی قابل توجهی بر تصمیمات اقتصادی افراد و پویایی کلی بازار داشته باشد:

• تصمیمات ضعیف سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذارانی که باور دارند قیمت یک سهم یا دارایی خاص افزایش می‌یابد، تنها به دنبال اخبار، تحلیل‌های مثبت و گزارش‌های مالی‌ای هستند که این پیش‌بینی را تأیید کند. در نتیجه، آن‌ها نشانه‌های هشداردهنده یا تحلیل‌های منفی را نادیده می‌گیرند. این امر منجر به تصمیمات نادرست برای خرید، فروش یا نگهداری دارایی می‌شود.
• بیش‌اطمینانی (Overconfidence): این سوگیری باعث می‌شود افراد نسبت به صحت باورهای خود اطمینان بیش از حدی پیدا کنند، زیرا ذهن آن‌ها با نادیده گرفتن شواهد مخالف، یک دیدگاه یک‌طرفه و تقویت‌شده ایجاد کرده است.
• فقدان تنوع‌بخشی (Lack of Diversification): در بازارهای مالی، سوگیری تأییدی ممکن است سرمایه‌گذار را تشویق کند که تمام سرمایه خود را در تعداد کمی از دارایی‌ها (مانند سهام شرکتی که به آن معتقد است) متمرکز کند و از تنوع‌بخشی که ریسک را کاهش می‌دهد، غافل بماند.
• حباب‌های مالی و سقوط بازار: سوگیری تأییدی می‌تواند به اثر گله‌ای (Herding Effect) دامن بزند. وقتی بسیاری از افراد یک باور مشترک را تأیید می‌کنند و فقط به دنبال اطلاعات حمایتی هستند، پتانسیل ایجاد حباب‌های مالی و افزایش غیرمنطقی قیمت‌ها در بازار افزایش می‌یابد. زمانی که حباب می‌ترکد، غافلگیری و ضرر سنگینی به دلیل نادیده‌گرفتن هشدارهای قبلی رخ می‌دهد.
• وفاداری به برند (Brand Loyalty) و بازاریابی: در اقتصاد مصرف‌کننده، برندها از این سوگیری استفاده می‌کنند. مصرف‌کننده پس از خرید یک محصول، تمایل دارد نظرات و شواهدی را ببیند که انتخاب او را تأیید کند (مثلاً پیام‌های تبریک یا آمار رضایتمندی مشتری). این امر به تثبیت وفاداری به برند کمک می‌کند، اما می‌تواند مصرف‌کننده را از ارزیابی عینی محصولات رقیب بازدارد.

ریشه‌های روانشناختی سوگیری تأییدی

سوگیری تأییدی تنها یک خطای ساده نیست، بلکه محصول چندین سازوکار روانی است:

۱. نیاز به ثبات ذهنی: انسان‌ها تمایل دارند احساس کنند جهان قابل پیش‌بینی است و باورهای آنها درست است.
۲. کاهش اضطراب: اطلاعات مخالف، اضطراب ایجاد می‌کند. نادیده گرفتن آن راهی برای حفظ آرامش ذهنی است.
۳. حفظ هویت: بسیاری از باورهای اقتصادی ریشه در ارزش‌ها و تجربه‌های فرد دارد و تغییر این باورها درواقع تغییر بخشی از هویت است.
۴. محدودیت شناختی: ذهن انسان ظرفیت محدودی برای پردازش اطلاعات دارد؛ پس اطلاعات هماهنگ را راحت‌تر و سریع‌تر جذب می‌کند.

راهکارهای کاهش سوگیری تأییدی در تصمیم‌گیری اقتصادی

1. ایجاد فرایندهای اجباری برای جستجوی اطلاعات مخالف
   • تکنیک «پیش‌مرده» (pre-mortem): فرض کنید پروژه یا سرمایه‌گذاری شکست خورده و دلایل آن را فهرست کنید.
   • «شیطان‌وشی» (devil’s advocate) رسمی در جلسات تصمیم‌گیری.
2. استفاده از چک‌لیست و قوانین کمی
   • سرمایه‌گذاری بر اساس قوانین از پیش تعیین‌شده (مثل استراتژی‌های momentum یا value سیستماتیک) به جای تصمیم‌گیری احساسی.
3. تنوع تیم تصمیم‌گیری
   • حضور افرادی با پیش‌زمینه‌ها و دیدگاه‌های متفاوت (تنوع جنسیتی، سنی، فرهنگی و ایدئولوژیک).
4. ثبت و بررسی منظم پیش‌بینی‌ها
   • نگه داشتن «دفترچه پیش‌بینی» و مقایسه نتایج واقعی با پیش‌بینی‌های قبلی (مانند کاری که فیلیپ تتلوک در پروژه Good Judgment انجام داد).
5. آموزش و آگاهی
   • هرچند آگاهی به‌تنهایی کافی نیست (چون سوگیری اغلب غیرارادی است)، اما اولین گام است.

جمع‌بندی

سوگیری تأییدی یکی از مهم‌ترین موانع تصمیم‌گیری منطقی در اقتصاد است. این سوگیری نه‌تنها تصمیم‌های فردی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه اگر در سطح کلان یا در سیستم‌های مالی و تجاری تکرار شود، می‌تواند هزینه‌های عظیمی برای جامعه ایجاد کند. شناخت این پدیده و تلاش برای کاهش آن، یکی از مهم‌ترین ابزارهای بهبود عملکرد اقتصادی و ارتقای کیفیت تصمیم‌گیری است.