جنگ و بیثباتی سیاسی؛ چگونه سرمایهگذاری خارجی را نابود میکند؟
جنگ و بیثباتی سیاسی؛ چگونه سرمایهگذاری خارجی را نابود میکند؟
در دنیای جهانیشده امروز، سرمایهگذاری مستقیم خارجی (FDI) یکی از موتورهای اصلی رشد اقتصادی کشورها به شمار میرود. FDI نه تنها منابع مالی تازهای را وارد اقتصاد میکند، بلکه فناوری، دانش فنی، اشتغال و دسترسی به بازارهای بینالمللی را نیز به همراه میآورد. با این حال، عوامل متعددی میتوانند این جریان حیاتی را مختل کنند، و در میان آنها، جنگ و بیثباتی سیاسی برجستهترین نقش را ایفا میکنند. جنگها و ناآرامیهای سیاسی نه تنها زیرساختهای فیزیکی را نابود میکنند، بلکه اعتماد سرمایهگذاران خارجی را نیز از بین میبرند و منجر به خروج سرمایه و کاهش شدید FDI میشوند.
طبق گزارشهای سازمانهایی مانند بانک جهانی و کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (UNCTAD)، بیثباتی سیاسی میتواند FDI را تا ۵۰ درصد یا بیشتر کاهش دهد، بسته به شدت و مدت زمان بحران.
این مقاله به بررسی عمیق چگونگی تأثیر جنگ و بیثباتی سیاسی بر FDI میپردازد، با تمرکز بر مکانیسمهای اقتصادی، مثالهای تاریخی و واقعی، آمار و دادهها، و در نهایت، پیشنهادهایی برای کاهش این اثرات. هدف این است که تصویری کامل و جامع از این پدیده ارائه شود، تا سیاستگذاران و سرمایهگذاران بتوانند بهتر با چالشها روبرو شوند.
تعریف مفاهیم کلیدی
سرمایهگذاری مستقیم خارجی (FDI)
FDI به معنای سرمایهگذاری شرکتها یا افراد خارجی در کسبوکارهای یک کشور میزبان است، که معمولاً شامل کنترل حداقل ۱۰ درصد از سهام یا مدیریت شرکت میشود. این نوع سرمایهگذاری متفاوت از سرمایهگذاری پرتفولیو (مانند خرید سهام بدون کنترل) است، زیرا بلندمدت و پایدارتر است. طبق تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، FDI شامل ایجاد شرکتهای جدید (گرینفیلد)، ادغام و تملک (M&A)، و سرمایهگذاری مجدد سودها میشود.
جنگ و بیثباتی سیاسی
جنگ میتواند داخلی (مانند جنگهای داخلی) یا بینالمللی (مانند تهاجم خارجی) باشد و شامل خشونت مسلحانه، تخریب زیرساختها و اختلال در سیستمهای اقتصادی است. بیثباتی سیاسی گستردهتر است و شامل تغییرات ناگهانی دولت، اعتراضات گسترده، فساد، تحریمهای بینالمللی و ریسکهای حقوقی میشود. شاخصهای مانند شاخص ریسک سیاسی (Political Risk Index) از مؤسسههایی مانند PRS Group، این عوامل را اندازهگیری میکنند، جایی که امتیاز پایینتر نشاندهنده ریسک بالاتر است. مطالعات نشان میدهند که بیثباتی سیاسی میتواند FDI را بیشتر از عوامل اقتصادی مانند تورم یا نرخ ارز تحت تأثیر قرار دهد، زیرا سرمایهگذاران به دنبال محیطی پیشبینیپذیر هستند.
مکانیسمهای تأثیر جنگ و بیثباتی سیاسی بر FDI
جنگ و بیثباتی سیاسی از طریق چندین کانال سرمایهگذاری خارجی (FDI) را نابود میکنند. این مکانیسمها را میتوان در پنج دسته کلیدی طبقهبندی کرد:
۱. افزایش ریسک و عدم اطمینان
بیثباتی سیاسی و جنگ ریسکهای متعددی برای سرمایهگذاران خارجی ایجاد میکنند که شامل موارد زیر است:
- ریسک سیاسی: احتمال مصادره اموال، ملیسازی صنایع، تغییرات ناگهانی در قوانین مالیاتی و گمرکی و فساد گسترده، اعتماد سرمایهگذار را کاهش میدهد.
- ریسک امنیتی: جنگ تهدید مستقیم علیه داراییهای فیزیکی (کارخانهها و تجهیزات) و سرمایههای انسانی (کارکنان و مدیران) ایجاد میکند و هزینههای بیمه و امنیت را به شدت افزایش میدهد.
- ریسک عملیاتی: درگیریها زنجیره تأمین، حملونقل و دسترسی به انرژی و مواد اولیه را مختل میکنند، تولید را متوقف میسازند و هزینههای عملیاتی را غیرقابل پیشبینی میکنند.
این عوامل باعث میشوند سرمایهگذاران پروژهها را به تعویق بیندازند یا به کشورهای امنتر منتقل کنند.
۲. تخریب زیرساختها و اقتصاد
جنگ و بیثباتی منجر به نابودی سرمایه فیزیکی و انسانی میشوند:
- نابودی زیرساختها: جادهها، بنادر، نیروگاهها و سیستمهای مالی از بین میروند و بازسازی آنها سالها زمان و میلیاردها دلار سرمایه نیاز دارد.
- فرسایش سرمایه انسانی: جنگ موجب کشته شدن، معلولیت و مهاجرت نیروی کار ماهر میشود. سیستمهای آموزشی و بهداشتی آسیب میبینند و سرمایه انسانی برای اقتصاد مدرن کاهش مییابد.
- فرار سرمایه داخلی: بیثباتی سیاسی، سرمایهگذاران داخلی را وادار به خروج سرمایه میکند، که اقتصاد را ضعیفتر کرده و جذابیت FDI را کاهش میدهد.
۳. فروپاشی نهادها و حاکمیت قانون
- تضعیف حقوق مالکیت: در محیط جنگ و بیثباتی، نهادهای قضایی و قانونی کارایی خود را از دست میدهند و سرمایهگذار هیچ مرجع قابل اعتمادی برای دفاع از حقوق خود ندارد.
- سقوط ارزش پول و تورم افسارگسیخته: دولتها برای تأمین هزینههای جنگ به چاپ پول روی میآورند و این باعث تورم شدید و کاهش ارزش پول ملی میشود که بازگشت سرمایه را برای سرمایهگذار خارجی بیمعنا میکند.
۴. تحریمها و محدودیتهای بینالمللی
جنگ اغلب با تحریمهای اقتصادی و محدودیتهای بینالمللی همراه است:
- ممنوعیت تجارت، مسدود کردن داراییها و محدودیتهای بانکی جریان سرمایه خارجی را کاهش میدهند.
- مطالعات نشان میدهند تحریمها میتوانند FDI را در کشورهای هدف تا ۳۰–۵۰ درصد کاهش دهند.
۵. تأثیر بخشهای اقتصادی و اثرات بلندمدت
- حساسیت بخشهای اقتصادی: FDI در بخشهای تولیدی و خدماتی حساستر به جنگ است، در حالی که بخشهای استخراجی مانند نفت ممکن است کمتر تحت تأثیر قرار گیرند، اما حتی آنها نیز با اختلال زنجیره تأمین مواجه میشوند.
- اثر بلندمدت: بیثباتی و جنگ میتواند سالها پس از پایان درگیری ادامه یابد، زیرا بازسازی اعتماد و زیرساختها زمانبر است. کشورهایی که از بیثباتی عبور میکنند، معمولاً FDI کمتری نسبت به اقتصادهای مشابه جذب میکنند.
مثالهای واقعی و تاریخی
برای درک بهتر، به بررسی چند مورد خاص میپردازیم:
۱. جنگ اوکراین (۲۰۲۲-تاکنون)
جنگ روسیه علیه اوکراین منجر به کاهش شدید FDI در اوکراین شد. طبق گزارش UNCTAD، FDI ورودی اوکراین از ۷.۳ میلیارد دلار در ۲۰۲۱ به تنها ۰.۸ میلیارد دلار در ۲۰۲۲ سقوط کرد، یعنی کاهش ۸۸ درصدی. تحریمهای بینالمللی علیه روسیه نیز FDI روسیه را معکوس کرد، با خروج شرکتهایی مانند مکدونالدز و شل. این جنگ زنجیرههای تأمین جهانی را مختل کرد و FDI در اروپا را منفی کرد، با خروج سرمایه به ارزش ۱۰۶ میلیارد دلار در ۲۰۲۲. علاوه بر این، سرمایهگذاری در بخش انرژی افزایش یافت، اما عمدتاً در کشورهای امنتر مانند امارات متحده عربی.
۲. جنگ داخلی سوریه (۲۰۱۱-تاکنون)
جنگ سوریه اقتصاد این کشور را نابود کرد و FDI را تقریباً به صفر رساند. پیش از جنگ، FDI سوریه حدود ۲.۵ میلیارد دلار در سال بود، اما پس از ۲۰۱۱، به دلیل تحریمها و تخریب، به سطوح منفی رسید. تولید ناخالص داخلی (GDP) سوریه از ۶۰ میلیارد دلار در ۲۰۱۰ به کمتر از ۱۰ میلیارد دلار در ۲۰۲۲ کاهش یافت. صنایع کلیدی مانند نفت و گردشگری نابود شدند، و تجارت با همسایگان مانند لبنان کاهش یافت. حتی پس از پایان عمده درگیریها، سرمایهگذاران خارجی به دلیل ریسکهای باقیمانده، محتاط هستند.
۳. بیثباتی در ونزوئلا
بیثباتی سیاسی در ونزوئلا، شامل اعتراضات، تغییرات دولتی و تحریمهای آمریکا، FDI را از ۵ میلیارد دلار در ۲۰۱۰ به سطوح منفی در دهه ۲۰۲۰ کاهش داد. بخش نفت، که ۹۵ درصد صادرات را تشکیل میدهد، بیشترین آسیب را دید، با خروج شرکتهایی مانند اکسونموبیل.
۴. جنگهای داخلی در آفریقا (مانند سودان و سومالی)
در سودان، جنگ داخلی منجر به کاهش FDI به کمتر از ۱ میلیارد دلار در سال شد، در حالی که پیش از آن بالاتر بود. مطالعات نشان میدهند که جنگ داخلی FDI را در کشورهای در حال توسعه تا ۳۰ درصد کاهش میدهد، به ویژه در بخشهای غیراستخراجی.
۵. مثالهای دیگر: عراق و افغانستان
در عراق، پس از جنگ ۲۰۰۳، FDI نوسانی بود، اما بیثباتی مداوم منجر به خروج سرمایه شد، با FDI منفی در برخی سالها (مانند -۲ میلیارد دلار در ۲۰۲۲). در افغانستان، دههها جنگ FDI را به حداقل رساند، و حتی پس از خروج نیروهای خارجی، بیثباتی ادامه دارد.
| کشور | FDI پیش از بحران (میلیارد دلار) | FDI پس از بحران (میلیارد دلار) | درصد کاهش | منبع اصلی تأثیر |
|---|---|---|---|---|
| اوکراین | ۷.۳ (۲۰۲۱) | ۰.۸ (۲۰۲۲) | ۸۸% | جنگ و تحریمها |
| سوریه | ۲.۵ (۲۰۱۰) | نزدیک به صفر (۲۰۱۲+) | >۹۰% | جنگ داخلی و تحریمها |
| ونزوئلا | ۵ (۲۰۱۰) | منفی (۲۰۲۰+) | >۱۰۰% | بیثباتی سیاسی و تحریمها |
| عراق | متغیر (پیش از ۲۰۱۴) | -۲ (۲۰۲۲) | – | درگیریهای مداوم |
| سودان | >۱ (پیش از جنگ) | <۱ | ~۵۰% | جنگ داخلی |
آمار و دادههای جهانی
طبق گزارش UNCTAD ۲۰۲۳، FDI جهانی در ۲۰۲۲ به دلیل جنگ اوکراین و تنشهای ژئوپلیتیکی ۱۲ درصد کاهش یافت و به ۱.۳ تریلیون دلار رسید. در کشورهای در حال توسعه، جنگ داخلی FDI را در بخش تولیدی ۴۲ درصد کاهش میدهد. شاخصهای جهانی نشان میدهند که کشورهای با ریسک سیاسی بالا، FDI per capita کمتری دارند. برای مثال، در خاورمیانه، FDI در غرب آسیا ۱۴ درصد کاهش یافت.
در مطالعهای روی ۱۲۸ کشور در حال توسعه، جنگ داخلی FDI را سالها پس از پایان تحت تأثیر قرار میدهد. همچنین، بیثباتی در کشورهای عربی بهار عربی، FDI را در منطقه MENA کاهش داد.
تأثیرات اقتصادی گسترده
نابودی FDI منجر به کاهش GDP، افزایش بیکاری و تورم میشود. برای مثال، در اوکراین، جنگ GDP را ۳۰ درصد کاهش داد. بیثباتی همچنین بدهی خارجی را افزایش میدهد و چرخه فقر را تشدید میکند. در بلندمدت، کشورها ممکن است به “تله بیثباتی” بیفتند، جایی که FDI پایین رشد را کند میکند و بیثباتی را ادامه میدهد.
پیامدهای بلندمدت برای کشورها
نابودی سرمایهگذاری خارجی ناشی از جنگ، پیامدهای بلندمدت و عمیقی بر جای میگذارد که حتی پس از پایان درگیریها نیز گریبانگیر کشور خواهد بود:
- عقبماندگی تکنولوژیک: سرمایهگذاری مستقیم خارجی یکی از مهمترین کانالهای انتقال فناوری، دانش فنی و مهارتهای مدیریتی به کشورهای در حال توسعه است. با قطع این جریان، کشورها از چرخه نوآوری جهانی بازمانده و شکاف تکنولوژیک آنها با دنیای توسعهیافته عمیقتر میشود.
- تله فقر و وابستگی: بدون سرمایهگذاری برای ایجاد شغل و افزایش بهرهوری، کشورها در تله فقر گرفتار میشوند. اقتصاد آنها به صادرات مواد خام (در صورت وجود) یا کمکهای بشردوستانه خارجی وابسته باقی میماند و توانایی ایجاد رشد درونزا را از دست میدهد.
- تخریب اعتبار بینالمللی: بازسازی اعتماد سرمایهگذاران بینالمللی پس از یک دوره طولانی جنگ و بیثباتی، فرآیندی بسیار دشوار و زمانبر است. ریسک بالای اعتباری کشور، هزینه استقراض از بازارهای جهانی را نیز افزایش داده و بازسازی را دشوارتر میکند.
- پیامدهای منطقهای: بیثباتی در یک کشور میتواند به همسایگان نیز سرایت کرده و کل منطقه را برای سرمایهگذاران ناامن جلوه دهد، که این امر منجر به فرار سرمایه از کل منطقه میشود.
راهحلها و سیاستهای کاهشدهنده
برای مقابله، کشورها میتوانند:
- تقویت نهادها: بهبود حاکمیت قانون و کاهش فساد برای کاهش ریسک.
- بیمه ریسک سیاسی: استفاده از ابزارهایی مانند بیمه MIGA (بانک جهانی) برای حفاظت از سرمایهگذاران.
- توافقنامههای بینالمللی: پیمانهای سرمایهگذاری دوجانبه (BITs) برای تضمین حقوق سرمایهگذاران.
- بازسازی پس از جنگ: جذب کمکهای خارجی برای سیگنالدهی به سرمایهگذاران، مانند در سوریه پساجنگ.
- تنوعبخشی اقتصادی: کاهش وابستگی به بخشهای حساس به جنگ.
راهکارها و سیاستهای مقابلهای
برای کاهش اثرات جنگ و بیثباتی سیاسی بر سرمایهگذاری خارجی، کشورها میتوانند از راهکارهای زیر بهرهمند شوند:
-
ایجاد ثبات سیاسی و نهادی: اصلاحات قانونی، کاهش فساد و شفافیت در تصمیمگیریها اعتماد سرمایهگذاران را افزایش میدهد.
-
ایجاد نهادهای بیمه ریسک سیاسی: ارائه بیمه برای ریسکهای سیاسی و اقتصادی میتواند انگیزه سرمایهگذاری را حفظ کند.
-
تقویت امنیت و زیرساختها: حفاظت از زیرساختها و ایجاد محیط امن برای سرمایهگذاران خارجی حیاتی است.
-
جذب سرمایهگذاریهای مقاوم به ریسک: برخی سرمایهگذاران، مانند صندوقهای سرمایهگذاری بلندمدت و شرکای استراتژیک، تمایل دارند در شرایط پرریسک سرمایهگذاری کنند. دولتها میتوانند با مشوقها و حمایتهای خاص این نوع سرمایهگذاری را جذب کنند.
-
پروژههای مشترک با کشورهای خارجی: مشارکت با سرمایهگذاران خارجی معتبر میتواند ریسکها را کاهش دهد و اعتماد سرمایهگذاران را افزایش دهد.
نتیجهگیری
رابطه میان صلح، ثبات سیاسی و سرمایهگذاری خارجی، یک رابطه مستقیم، حیاتی و غیرقابل انکار است. جنگ و بیثباتی سیاسی با مسموم کردن فضای کسبوکار، افزایش ریسک، تخریب زیرساختها و تضعیف نهادها، عملاً تیشه به ریشه اقتصاد میزنند و سرمایهگذاری خارجی را که خون حیاتبخش توسعه اقتصادی است، نابود میکنند. برای کشورهایی که درگیر منازعات داخلی یا خارجی هستند، هیچ راهی به سوی توسعه پایدار وجود ندارد مگر از طریق برقراری صلح پایدار، ایجاد یک حاکمیت باثبات و قانونمدار و بازسازی اعتماد جامعه بینالمللی. بدون این پیشنیازها، هرگونه بحثی در مورد جذب سرمایه و رشد اقتصادی، تنها سخنی بر روی کاغذ خواهد بود.
سوالات متداول
۱. چرا جنگ بر سرمایهگذاری خارجی تأثیر منفی دارد؟
جنگ باعث افزایش ریسک، تخریب زیرساختها، تهدید امنیت سرمایهگذاران و توقف پروژههای اقتصادی میشود که همه این عوامل باعث کاهش جذابیت کشور برای سرمایهگذاران خارجی میشوند.
۲. بیثباتی سیاسی چه تفاوتی با جنگ دارد و چگونه سرمایهگذاری را تحت تاثیر قرار میدهد؟
بیثباتی سیاسی شامل تغییرات مکرر در دولت، سیاستهای نامطمئن، ناآرامیهای مدنی و فساد است. حتی بدون درگیری نظامی، این بیثباتی باعث افزایش ریسک سیاستی و کاهش پیشبینیپذیری برای سرمایهگذاران میشود.
۳. کاهش سرمایهگذاری خارجی چه آثار اقتصادی دارد؟
کاهش FDI موجب کند شدن رشد اقتصادی، افزایش بیکاری، کاهش انتقال فناوری و تشدید بحرانهای مالی و ارزی میشود.
۴. آیا تمام سرمایهگذاریهای خارجی در شرایط جنگ متوقف میشوند؟
نه، برخی سرمایهگذاران بلندمدت و استراتژیک ممکن است در شرایط پرریسک هم سرمایهگذاری کنند، اما معمولاً میزان و حجم سرمایهگذاریها کاهش چشمگیری پیدا میکند.
۵. چگونه کشورها میتوانند اثر جنگ و بیثباتی سیاسی بر سرمایهگذاری خارجی را کاهش دهند؟
راهکارها شامل ایجاد ثبات سیاسی و نهادی، کاهش فساد، ارائه بیمه ریسک سیاسی، تقویت امنیت و زیرساختها و جذب سرمایهگذاریهای مقاوم به ریسک است.
۶. آیا اثرات جنگ بر سرمایهگذاری خارجی کوتاهمدت است یا بلندمدت؟
اثرات جنگ و بیثباتی سیاسی میتواند هم کوتاهمدت و هم بلندمدت باشد. در بلندمدت، کشورهایی که بیثباتی را مدیریت نکنند، اعتبار بینالمللی خود را از دست میدهند و ممکن است سالها فرصتهای سرمایهگذاری را از دست بدهند.
۷. آیا سرمایهگذاران خارجی بعد از پایان جنگ به کشور بازمیگردند؟
بازگشت سرمایهگذاران بستگی به میزان بازسازی ثبات سیاسی، امنیت و زیرساختها دارد. در صورتی که کشور بتواند محیط امن و پیشبینیپذیر ایجاد کند، بازگشت سرمایهگذاران محتمل است.
۸. آیا کشورهای همسایه میتوانند از بیثباتی سیاسی و جنگ در یک کشور سود ببرند؟
به صورت غیرمستقیم بله؛ سرمایهها و تجارت ممکن است به کشورهای پایدار همسایه منتقل شود و آنها فرصت جذب سرمایههای خارجی را پیدا کنند.
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.