تبانی در اقتصاد 

تبانی (Collusion) یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد خرد، به ویژه در شاخه سازمان صنعتی و اقتصاد رقابتی، است. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که دو یا چند بنگاه اقتصادی که به طور بالقوه رقبای یکدیگر هستند، به صورت صریح یا ضمنی با یکدیگر توافق می‌کنند تا رفتارهای بازار خود را هماهنگ کنند و از رقابت کامل دوری جویند. هدف اصلی تبانی، افزایش سود مشترک از طریق کنترل قیمت‌ها، مقدار تولید، سهم بازار یا سایر متغیرهای کلیدی است.

تبانی معمولاً در بازارهای انحصار چندجانبه (Oligopoly) شایع‌تر است، زیرا تعداد محدود بازیگران امکان نظارت و اجرای توافق را آسان‌تر می‌کند. در ادامه، این مفهوم را به طور جامع و گام به گام بررسی می‌کنیم، از تعریف دقیق و انواع آن تا مدل‌های نظری، مثال‌های واقعی، عوامل پایداری و ناپایداری، پیامدهای اقتصادی، روش‌های شناسایی و سیاست‌های ضدتبانی.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

تعریف دقیق تبانی در اقتصاد 

در نظریه بازی‌ها، تبانی به عنوان یک استراتژی همکاری غیررقابتی تعریف می‌شود که در آن شرکت‌کنندگان (بنگاه‌ها) به جای رقابت ناشنون (Non-Cooperative Equilibrium) مانند تعادل نش (Nash Equilibrium) در مدل کورنو یا برتراند، به سمت یک تعادل همکاری (Cooperative Equilibrium) حرکت می‌کنند. تبانی می‌تواند:

• صریح (Explicit Collusion): توافق رسمی و مکتوب، مانند تشکیل کارتل (Cartel) با قراردادهای الزام‌آور.
• ضمنی (Tacit Collusion): هماهنگی بدون توافق کتبی، از طریق سیگنال‌دهی، قیمت‌گذاری موازی یا رفتارهای قابل پیش‌بینی.

تبانی همیشه غیرقانونی نیست؛ در برخی موارد، مانند استانداردسازی فنی یا همکاری تحقیقاتی، می‌تواند مجاز باشد، اما در اکثر نظام‌های حقوقی مدرن (مانند قانون ضدتراست ایالات متحده یا قانون رقابت اتحادیه اروپا)، تبانی برای کنترل قیمت یا تقسیم بازار ممنوع است.

انواع تبانی در اقتصاد 

تبانی را می‌توان بر اساس حوزه تأثیر طبقه‌بندی کرد:

• تبانی قیمتی: در این حالت، شرکت‌ها یا فروشندگان بر سر قیمت کالا یا خدمات با یکدیگر توافق می‌کنند تا آن را بالا نگه دارند یا از نوسانات بازار جلوگیری کنند. نتیجه این کار افزایش قیمت‌ها برای مصرف‌کنندگان و کاهش رقابت در بازار است. نمونه رایج آن در بازارهایی با تعداد کم رقیب است که به اصطلاح «بازارهای انحصاری محدود» نامیده می‌شوند.
• تقسیم بازار: شرکت‌ها با یکدیگر توافق می‌کنند که هر کدام بخشی از بازار را تصاحب کنند و از رقابت مستقیم با هم اجتناب کنند. به عنوان مثال، یک شرکت ممکن است تصمیم بگیرد فقط در یک منطقه جغرافیایی خاص فعالیت کند و دیگری در منطقه‌ای دیگر. این نوع تبانی به کاهش گزینه‌های مصرف‌کنندگان و تثبیت سهم بازار شرکت‌ها منجر می‌شود.
• تبانی در مناقصه‌ها و قراردادها: گاهی شرکت‌ها در فرآیند مناقصه‌ها یا مزایده‌ها توافق می‌کنند که یکی از آن‌ها برنده شود یا پیشنهادهای غیرواقعی ارائه دهند تا قیمت‌ها یا نتایج برای همه شرکت‌کنندگان سودآور شود. این کار باعث افزایش هزینه‌ها برای دولت یا مشتریان و کاهش شفافیت در اقتصاد می‌شود.
• توافق بر سر تولید یا عرضه: شرکت‌ها می‌توانند با یکدیگر توافق کنند میزان تولید یا عرضه خود را محدود کنند تا کمبود مصنوعی ایجاد شود و قیمت‌ها افزایش یابد. این نوع تبانی بیشتر در صنایع با کالاهای استراتژیک یا منابع محدود دیده می‌شود.

علل شکل‌گیری تبانی در اقتصاد 

تبانی معمولاً در شرایط خاصی رخ می‌دهد که شرکت‌ها انگیزه یا امکان هماهنگی با یکدیگر را دارند:

• بازارهای کم‌رقیب: هرچه تعداد رقبا کمتر باشد، احتمال تبانی بیشتر است.
• شناسایی آسان رقبا: شرکت‌ها زمانی که بتوانند رفتار یکدیگر را به سرعت رصد کنند، راحت‌تر تبانی می‌کنند.
• موانع ورود به بازار: اگر ورود رقبای جدید دشوار باشد، شرکت‌ها می‌توانند از فرصت تبانی بهره‌برداری کنند.
• فواید اقتصادی زیاد: وقتی تبانی سود قابل توجهی برای شرکت‌ها ایجاد کند، احتمال شکل‌گیری آن افزایش می‌یابد.

روش‌های شناسایی تبانی در اقتصاد 

• تحلیل ساختاری: شاخص هرfindahl-Hirschman (HHI > ۲۵۰۰ مشکوک).
• تحلیل رفتاری: همبستگی قیمت‌ها، تغییرات ناگهانی، مدل‌های اقتصادسنجی (Variance Screen).
• برنامه‌های تخفیف جریمه (Leniency Programs): تشویق به افشاگری (مانند در اتحادیه اروپا).
• داده‌های دیجیتال: الگوریتم‌های قیمت‌گذاری خودکار می‌تواند تبانی الگوریتمی ایجاد کند.

عوامل مؤثر بر پایداری تبانی در اقتصاد 

عوامل پایدارکننده:

• تعداد کم بنگاه‌ها: نظارت آسان‌تر (مانند ۳-۵ بنگاه در الیگوپولی).
• تقارن بنگاه‌ها: هزینه‌ها و سهم بازار مشابه.
• شفافیت بازار: قیمت‌ها و مقادیر قابل مشاهده.
• موانع ورود بالا: جلوگیری از ورود رقبای جدید که تبانی را بشکنند.
• بازی تکراری با افق بلند: شرکت‌های خانوادگی یا صنایع پایدار.
• مکانیسم‌های تنبیه: مانند جنگ قیمتی.

عوامل ناپایدارکننده:

• تعداد زیاد بنگاه‌ها: هماهنگی دشوار (مشکل هماهنگی در نظریه بازی).
• عدم تقارن: بنگاه کوچک‌تر انگیزه خیانت بیشتر دارد.
• تقاضای نوسانی: در رکود، فشار برای افزایش سهم بازار.
• ورود آسان: رقبای جدید سود تبانی را کاهش می‌دهند.
• هزینه‌های نظارت و اجرا: توافق‌های صریح نیاز به جلسات مخفی دارد.
• ریسک قانونی: جریمه‌های سنگین.

پیامدهای اقتصادی تبانی

منفی:

• کاهش رفاه مصرف‌کننده: قیمت بالاتر، مقدار کمتر، مازاد مصرف‌کننده کاهش می‌یابد (Deadweight Loss مشابه انحصار).
• ناکارایی تخصیصی: منابع بهینه تخصیص نمی‌یابند.
• کاهش نوآوری: بدون فشار رقابتی، سرمایه‌گذاری در R&D کم می‌شود.
• نابرابری: سود به بنگاه‌ها منتقل می‌شود.

مثبت (در موارد خاص):

• صرفه‌جویی مقیاس: در صنایع طبیعی انحصاری، همکاری می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد.
• پایداری بازار: جلوگیری از جنگ‌های قیمتی ویرانگر.

در کل، ادبیات اقتصادی (مانند کارهای جرج استیگلر در “Theory of Oligopoly”) نشان می‌دهد تبانی رفاه کل را کاهش می‌دهد مگر در استثناها.

مثال‌های تاریخی و واقعی

1. کارتل اوپک (OPEC): از ۱۹۶۰، کشورهای صادرکننده نفت تولید را سهمیه‌بندی می‌کنند. پایداری نسبی به دلیل تعداد محدود (۱۳ عضو اصلی) و نظارت مرکزی، اما خیانت‌هایی مانند افزایش تولید عربستان در ۲۰۱۴ رخ داده.
2. کارتل ویتامین‌ها (۱۹۹۰ها): شرکت‌های Roche و BASF قیمت ویتامین‌ها را ثابت کردند. جریمه ۵۰۰ میلیون دلاری در آمریکا.
3. تبانی در صنعت هواپیمایی: در دهه ۱۹۸۰، شرکت‌های آمریکایی مسیرها را تقسیم کردند؛ منجر به قانون‌گذاری بیشتر.
4. کارتل لیزین (Archer Daniels Midland): در ۱۹۹۰ها، تولیدکنندگان افزودنی خوراک دام تبانی کردند؛ افشا توسط FBI.
5. تبانی ضمنی در بازار سیگار: قیمت‌گذاری موازی بدون توافق صریح.

در ایران، نمونه‌هایی مانند تبانی در بازار سیمان یا فولاد گزارش شده، که توسط شورای رقابت بررسی می‌شود.

مقابله با تبانی

برای پیشگیری و مقابله با تبانی، نهادهای قانونی و سیاست‌گذاران اقتصادی ابزارهای مختلفی دارند:

• قوانین ضدانحصار: بسیاری از کشورها قوانینی دارند که توافق‌های محدودکننده رقابت را ممنوع می‌کنند.
• نظارت و بازرسی بازار: سازمان‌های ناظر بر رفتار شرکت‌ها و قیمت‌ها نظارت می‌کنند.
• افشای اطلاعات و شفافیت: افزایش شفافیت در معاملات و قراردادها می‌تواند مانع تبانی شود.
• مجازات‌های سنگین: جریمه‌های مالی و مجازات‌های کیفری برای افراد و شرکت‌های متخلف اعمال می‌شود.
• تشویق به رقابت و ورود رقبای جدید: کاهش موانع ورود به بازار و ایجاد فرصت‌های رقابتی می‌تواند انگیزه تبانی را کاهش دهد.

سیاست‌های ضدتبانی

• قوانین ضدتراست: Sherman Act (۱۸۹۰ آمریکا)، مقاله ۱۰۱ TFEU (اروپا)، قانون نظام صنفی ایران.
• جریمه‌ها: تا ۱۰% گردش مالی جهانی (EU).
• نهادهای ناظر: FTC و DOJ در آمریکا، شورای رقابت در ایران.
• رویکرد مبتنی بر اثر (Effects-Based Approach): تمرکز بر آسیب به رقابت نه صرف وجود توافق.

چالش‌های نوین

با دیجیتال‌سازی، تبانی الگوریتمی (Algorithmic Collusion) ظهور کرده؛ الگوریتم‌های یادگیری ماشین می‌توانند بدون دخالت انسانی قیمت‌ها را هماهنگ کنند. регуляторها مانند OECD در حال تدوین راهنماها هستند.

نتیجه‌گیری

تبانی در اقتصاد پدیده‌ای پیچیده است که ریشه در انگیزه‌های سودجویانه بنگاه‌ها دارد اما اغلب ناپایدار و مضر برای جامعه است. درک آن نیازمند ترکیب نظریه بازی، اقتصادسنجی و حقوق رقابت است. در اقتصادهای در حال توسعه مانند ایران، تقویت نهادهای ضدتبانی ضروری است تا بازارها رقابتی بمانند و رشد پایدار حاصل شود. مطالعات تجربی نشان می‌دهد که حتی تبانی ضمنی می‌تواند ۱۰-۲۰% قیمت‌ها را افزایش دهد، لذا نظارت مداوم کلیدی است.

سوالات متداول 

۱. تبانی در اقتصاد چیست؟

تبانی به توافق صریح یا ضمنی میان دو یا چند بنگاه اقتصادی گفته می‌شود که با هدف محدود کردن رقابت و افزایش سود مشترک، قیمت‌ها، تولید یا سهم بازار را کنترل می‌کنند.

۲. تفاوت تبانی صریح و ضمنی چیست؟

• تبانی صریح: توافق رسمی و مکتوب، مانند تشکیل کارتل با قرارداد الزام‌آور.
• تبانی ضمنی: هماهنگی بدون توافق کتبی، از طریق سیگنال‌دهی یا رفتارهای قابل پیش‌بینی.

۳. تبانی در چه نوع بازارهایی شایع‌تر است؟

در بازارهای انحصار چندجانبه (Oligopoly) که تعداد محدود بنگاه‌ها وجود دارد، تبانی راحت‌تر شکل می‌گیرد و نظارت و اجرای توافق آسان‌تر است.

۴. چرا بنگاه‌ها به تبانی می‌پردازند؟

علل اصلی شامل افزایش سود، کاهش رقابت، کنترل قیمت‌ها، محدود کردن تولید و تثبیت سهم بازار است. عوامل دیگری مانند موانع ورود رقبای جدید و شناسایی آسان رقبا نیز نقش دارند.

۵. پیامدهای اقتصادی تبانی چیست؟

• منفی: افزایش قیمت‌ها، کاهش رفاه مصرف‌کننده، ناکارایی تخصیصی، کاهش نوآوری، انتقال سود به بنگاه‌ها.
• مثبت (در موارد محدود): صرفه‌جویی مقیاس، جلوگیری از جنگ‌های قیمتی و ناپایداری بازار.

۶. مدل‌های نظری تبانی کدامند؟

• مدل کارتل ساده: کاهش تولید، افزایش قیمت و تقسیم سود.
• نظریه بازی‌های تکراری (Repeated Games): پایدار شدن تبانی با استفاده از استراتژی تنبیهی.
• مقایسه کورنو و برتراند: تبانی در کورنو پایدارتر، در برتراند آسان‌تر اما ناپایدارتر است.

۷. چگونه تبانی شناسایی می‌شود؟

روش‌ها شامل تحلیل ساختاری بازار (HHI)، تحلیل رفتاری قیمت‌ها، برنامه‌های تخفیف جریمه (Leniency Programs) و بررسی داده‌های دیجیتال و الگوریتمی است.

۸. چه عواملی تبانی را پایدار یا ناپایدار می‌کنند؟

• پایدارکننده: تعداد کم بنگاه‌ها، تقارن بنگاه‌ها، شفافیت بازار، موانع ورود بالا، افق بلند بازی، مکانیسم‌های تنبیه.
• ناپایدارکننده: تعداد زیاد بنگاه‌ها، عدم تقارن، تقاضای نوسانی، ورود آسان، هزینه‌های نظارت و ریسک قانونی.

۹. نمونه‌های واقعی تبانی کدامند؟

• کارتل اوپک (OPEC) در بازار نفت.
• کارتل ویتامین‌ها (Roche و BASF).
• تبانی در صنعت هواپیمایی و سیمان در ایران.
• تبانی الگوریتمی در عصر دیجیتال.

۱۰. چگونه می‌توان با تبانی مقابله کرد؟

از طریق قوانین ضدانحصار و ضدتراست، نظارت و بازرسی بازار، افزایش شفافیت، اعمال جریمه‌های سنگین، تشویق رقابت و کاهش موانع ورود رقبای جدید.