مکانیسم‌های کلی تأثیر جنگ‌های منطقه‌ای بر بازارها

جنگ‌های منطقه‌ای همواره یکی از عوامل بسیار تأثیرگذار بر بازارهای جهانی، به‌ویژه بازار انرژی و مواد خام بوده‌اند. دلیل این امر آن است که انرژی و مواد خام پایه‌ای‌ترین ورودی‌های تولید در اقتصاد جهانی هستند و هرگونه اختلال در عرضه یا افزایش ریسک‌های ژئوپولیتیکی می‌تواند بلافاصله بر قیمت آن‌ها اثر بگذارد. در ادامه، به‌طور مفصل ابعاد مختلف تأثیر جنگ‌های منطقه‌ای بر قیمت جهانی انرژی و مواد خام بررسی می‌شود.

جنگ‌های منطقه‌ای به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر بازارهای جهانی انرژی و مواد خام اثر می‌گذارند. این تأثیرات از طریق چندین کانال اصلی و با شدت‌های مختلف اعمال می‌شوند و می‌توان آن‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم کرد:

۱. اختلال مستقیم در تولید و عرضه

این اثر آشکارترین و فوری‌ترین مکانیسم است. بسیاری از مناطق درگیر جنگ، مراکز تولید و صادرات انرژی (نفت، گاز طبیعی) و مواد خام (فلزات، غلات) هستند. درگیری نظامی باعث آسیب به زیرساخت‌های حیاتی می‌شود که عرضه جهانی را کاهش می‌دهد:

• تأسیسات نفتی و گازی: حملات به چاه‌ها، پالایشگاه‌ها، پایانه‌های صادراتی و سکوهای گازی می‌تواند تولید را برای ماه‌ها یا حتی سال‌ها مختل کند. نمونه تاریخی آن جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰–۱۹۸۸) بود که صادرات نفت دو کشور به‌شدت کاهش یافت.
• خطوط لوله و مسیرهای انتقال: انفجار یا کنترل خطوط لوله حیاتی جریان انرژی به بازارهای مصرفی را قطع می‌کند. تنگه‌هایی مانند هرمز و باب‌المندب نمونه‌هایی از مسیرهای استراتژیک هستند که هرگونه تهدید به بسته شدن آن‌ها شوک شدیدی به بازار وارد می‌کند.
• معادن و مواد معدنی: جنگ می‌تواند استخراج فلزات صنعتی مانند مس و نیکل و مواد کمیاب مانند کبالت و لیتیوم را متوقف کند و زنجیره تأمین صنایع پیشرفته را مختل سازد. جنگ اوکراین نمونه‌ای از کاهش شدید صادرات فولاد، نیکل و غلات به بازار جهانی است.

۲. ناامنی و اختلال در مسیرهای حمل‌ونقل

بخش بزرگی از تجارت جهانی انرژی و مواد خام از طریق مسیرهای دریایی صورت می‌گیرد. جنگ‌های منطقه‌ای این مسیرها را ناامن کرده و هزینه‌ها را افزایش می‌دهند:

• افزایش هزینه‌های بیمه: شرکت‌های بیمه حق بیمه عبور از مناطق پرخطر را افزایش می‌دهند که به قیمت نهایی کالا اضافه می‌شود.
• تغییر مسیر کشتی‌ها: ناامنی در مسیرهای اصلی باعث می‌شود کشتی‌ها مسیرهای طولانی‌تر و پرهزینه‌تری را انتخاب کنند که زمان و سوخت بیشتری مصرف می‌کند.
• مسدود شدن تنگه‌های استراتژیک: تهدید به بستن تنگه‌های حیاتی، حتی بدون اختلال مستقیم تولید، بازار انرژی را دچار شوک می‌کند.

۳. تحریم‌ها و محدودیت‌های اقتصادی

در واکنش به درگیری‌ها، جامعه بین‌المللی اغلب کشورهای درگیر را هدف تحریم‌های اقتصادی قرار می‌دهد که می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• ممنوعیت واردات انرژی: توقف خرید نفت و گاز از کشور متخاصم کاهش ناگهانی عرضه را به دنبال دارد.
• محدودیت‌های مالی و فناوری: قطع دسترسی به سیستم‌های مالی بین‌المللی و فناوری‌های حیاتی، تولید بلندمدت انرژی و مواد معدنی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نمونه آن تحریم‌های گسترده علیه روسیه پس از جنگ با اوکراین است که قیمت گاز در اروپا را افزایش داد.

۴. افزایش ریسک و اثرات روانی در بازارها

بازارهای جهانی انرژی و مواد خام به شدت نسبت به عدم قطعیت حساس هستند و جنگ، بزرگ‌ترین منبع عدم قطعیت محسوب می‌شود:

• خرید احتیاطی و ذخیره‌سازی استراتژیک: کشورها و شرکت‌ها برای پیشگیری از کمبودهای احتمالی اقدام به ذخیره‌سازی می‌کنند که تقاضا و قیمت‌ها را افزایش می‌دهد.
• حق بیمه ریسک: معامله‌گران قیمت کالاها را با در نظر گرفتن بدترین سناریوهای ممکن افزایش می‌دهند.
• فرار سرمایه به دارایی‌های امن: هجوم سرمایه‌گذاران به طلا، دلار یا فرانک سوئیس باعث تضعیف ارز کشورهای درگیر و افزایش هزینه واردات مواد خام می‌شود.
• سفته‌بازی و خرید آتی: حتی بدون اختلال فیزیکی، انتظار وقوع بحران کافی است تا قیمت‌ها جهش پیدا کنند.

۵. تأثیرات غیرمستقیم بر اقتصاد جهانی

پیامدهای افزایش قیمت انرژی و مواد خام محدود به بخش تولید نیست و اثرات گسترده‌تری دارد:

• افزایش تورم جهانی: انرژی و مواد خام در قیمت‌گذاری تمامی کالاها نقش دارند.
• کاهش رشد اقتصادی: هزینه‌های تولید و حمل‌ونقل بالا رفته و قدرت خرید کاهش می‌یابد.
• انتقال ثروت: کشورهای صادرکننده انرژی و مواد خام سود هنگفت می‌برند، در حالی که کشورهای واردکننده متضرر می‌شوند.

نمونه‌های تاریخی و معاصر

تاریخ معاصر مملو از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد چگونه درگیری‌های منطقه‌ای بازارهای جهانی را به لرزه درآورده‌اند.

۱. بحران نفتی ۱۹۷۳ (جنگ یوم کیپور): در واکنش به حمایت غرب از اسرائیل در جنگ اعراب و اسرائیل، کشورهای عربی عضو اوپک (OAPEC) صادرات نفت خود به کشورهای حامی اسرائیل را تحریم کردند. این اقدام هماهنگ، قیمت هر بشکه نفت را در چند ماه حدود ۴۰۰ درصد افزایش داد و اقتصاد جهانی را با پدیده‌ای جدید به نام “رکود تورمی” (Stagflation) مواجه ساخت. این رویداد وابستگی شدید جهان صنعتی به نفت خاورمیانه را آشکار کرد.

۲. جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸): این جنگ طولانی به تأسیسات نفتی هر دو کشور که از بزرگترین تولیدکنندگان اوپک بودند، آسیب جدی وارد کرد و تولید و صادرات آن‌ها را به شدت کاهش داد. نگرانی از سرایت جنگ به سایر کشورهای خلیج فارس و اختلال در عبور و مرور از تنگه هرمز، قیمت نفت را در اوایل جنگ به بالاترین سطوح تاریخی خود رساند.

۳. جنگ خلیج فارس (۱۹۹۰-۱۹۹۱): حمله عراق به کویت و واکنش نظامی ائتلاف بین‌المللی، باعث توقف صادرات نفت این دو کشور شد. قیمت نفت در مدت کوتاهی دو برابر شد، هرچند اقدام سریع عربستان سعودی برای افزایش تولید و استفاده از ذخایر استراتژیک توسط کشورهای غربی، از تکرار بحران دهه ۱۹۷۰ جلوگیری کرد.

۴. جنگ روسیه و اوکراین (۲۰۲۲ تاکنون): این درگیری به دلیل نقش حیاتی هر دو کشور در بازارهای جهانی، تأثیرات گسترده و چندوجهی داشته است:

• انرژی: روسیه به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت خام و به ویژه بزرگترین تأمین‌کننده گاز طبیعی اروپا، با تحریم‌های شدیدی مواجه شد. تلاش اروپا برای کاهش وابستگی به گاز روسیه، قیمت گاز طبیعی را در این قاره به رکوردهای بی‌سابقه‌ای رساند و بحران انرژی شدیدی را رقم زد. قیمت جهانی نفت نیز به دلیل حذف بخشی از نفت روسیه از بازارهای غربی و نگرانی از تشدید درگیری‌ها، جهش قابل توجهی را تجربه کرد.
• مواد غذایی: روسیه و اوکراین مجموعاً حدود یک‌چهارم صادرات گندم جهان را در اختیار داشتند. جنگ و محاصره بنادر دریای سیاه، صادرات غلات و روغن آفتابگردان را مختل کرد و منجر به بحران جهانی غذا، به ویژه در کشورهای در حال توسعه و واردکننده شد.
• فلزات و مواد خام صنعتی: روسیه تولیدکننده عمده فلزاتی مانند نیکل (حیاتی برای باتری خودروهای الکتریکی) و پالادیوم (مورد استفاده در کاتالیزورهای خودرو) است. اوکراین نیز منبع اصلی گازهای نجیب مانند نئون (ضروری برای تولید نیمه‌هادی‌ها) بود. اختلال در عرضه این مواد، زنجیره تأمین صنایع خودروسازی و الکترونیک را با چالش‌های جدی روبرو کرد.

پیامدهای بلندمدت و راهکارها

تأثیرات جنگ‌های منطقه‌ای فراتر از نوسانات کوتاه‌مدت قیمت‌هاست و می‌تواند به تغییرات ساختاری در اقتصاد جهانی منجر شود:

• تلاش برای تنوع‌بخشی به منابع انرژی: بحران‌های مکرر، کشورها را به سمت کاهش وابستگی به یک منبع یا یک منطقه خاص سوق می‌دهد. این امر به سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، انرژی هسته‌ای و جستجو برای منابع جدید نفت و گاز در مناطق با ثبات‌تر سرعت می‌بخشد.
• بازآرایی زنجیره‌های تأمین: شرکت‌ها و دولت‌ها به دنبال ایجاد زنجیره‌های تأمین انعطاف‌پذیرتر و کوتاه‌تر (Near-shoring) هستند تا آسیب‌پذیری خود را در برابر شوک‌های ژئوپلیتیکی کاهش دهند.
• افزایش تورم جهانی: جهش قیمت انرژی و مواد خام، هزینه‌های تولید را برای تقریباً تمام صنایع، از حمل‌ونقل گرفته تا تولید مواد غذایی، افزایش می‌دهد. این فشار هزینه، به یک تورم پایدار در سطح جهانی دامن می‌زند که بانک‌های مرکزی را برای مهار آن با چالش مواجه می‌کند.
• تقویت امنیت انرژی و مواد خام: کشورها به اهمیت ایجاد و تقویت ذخایر استراتژیک نفت، گاز، غلات و مواد معدنی حیاتی بیش از پیش پی می‌برند تا در مواقع بحران بتوانند ضربه‌گیر مناسبی داشته باشند.

جمع‌بندی

جنگ‌های منطقه‌ای نه تنها منابع انرژی و مواد خام را به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، بلکه از طریق افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل، ایجاد ریسک‌های ژئوپولیتیک و برهم‌زدن زنجیره تأمین جهانی، قیمت این کالاها را افزایش می‌دهند. اثرگذاری جنگ‌ها معمولاً دو مرحله دارد:
۱. اثر فوری و کوتاه‌مدت: جهش ناگهانی قیمت‌ها به دلیل نگرانی از اختلال عرضه.
2. اثر بلندمدت: تغییر ساختار بازار، جابجایی مسیرهای تجاری و تغییر در سرمایه‌گذاری‌های جهانی.

در نتیجه، می‌توان گفت که جنگ‌های منطقه‌ای به‌عنوان یکی از عوامل اصلی بی‌ثباتی در بازار جهانی انرژی و مواد خام عمل می‌کنند و پیامدهای آن نه تنها در کشورهای درگیر، بلکه در کل اقتصاد جهانی احساس می‌شود.