بازی اولتیماتوم Ultimatum Game

بازی اولتیماتوم یکی از مشهورترین و بنیادی‌ترین بازی‌ها در نظریه بازی‌ها است که نقش مهمی در مطالعه رفتارهای استراتژیک، تصمیم‌گیری عقلانی، انصاف و روان‌شناسی اقتصادی دارد. در این بازی، دو بازیکن درگیر یک فرآیند تقسیم منابع هستند و نتیجه تصمیمات آنها تصویری عمیق از نحوه تعامل منافع شخصی، انصاف ادراک‌شده و تهدیدهای معتبر ارائه می‌دهد.

بازی اولتیماتوم اولین بار در دهه ۱۹۸۰ توسط ورنر گات، ورنر گوت و دیگر اقتصاددانان معرفی شد و به سرعت جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد رفتاری و نظریه بازی‌ها پیدا کرد.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

تعریف و ساختار بازی اولتیماتوم

ساختار بازی بسیار ساده اما از لحاظ تحلیلی غنی است. در این بازی دو نقش وجود دارد:

1. پیشنهاددهنده (Proposer)
2. پاسخ‌دهنده (Responder)

فرض کنید مبلغی مشخص، مثلا ۱۰ واحد پول، قرار است بین دو بازیکن تقسیم شود. روند بازی به این شکل است که:

1. پیشنهاددهنده تصمیم می‌گیرد چه سهمی از مبلغ را برای خود بردارد و چه مقدار را به پاسخ‌دهنده پیشنهاد کند.
2. پاسخ‌دهنده پس از مشاهده پیشنهاد دو انتخاب دارد: قبول یا رد.
3. اگر قبول کند، پول دقیقا مطابق پیشنهاد تقسیم می‌شود.
4. اگر رد کند، هر دو بازیکن هیچ پولی دریافت نمی‌کنند.

به همین دلیل نام این بازی «اولتیماتوم» است، زیرا پیشنهاددهنده یک پیشنهاد نهایی ارائه می‌کند که یا باید به طور کامل پذیرفته شود یا به طور کامل رد شود.

اهمیت و کاربردها

بازی اولتیماتوم به یکی از ابزارهای اصلی برای مطالعه رفتار انسان در شرایط مذاکره و تقسیم منابع تبدیل شده است. اهمیت آن در این است که نشان می‌دهد:

• محدودیت‌های اقتصاد کلاسیک: این بازی نقص‌های مدل “انسان اقتصادی” (Homo Economicus) را آشکار می‌کند و تأکید دارد که انگیزه‌های انسانی فراتر از حداکثرسازی منفعت مادی هستند.

• نفوذ هنجارهای اجتماعی: هنجارهایی مانند انصاف، مقابله‌به‌مثل و مجازات در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی نقش حیاتی دارند.

• کاربرد در مذاکرات: این بازی چارچوبی برای تحلیل موقعیت‌های مذاکره “قبول کن یا ترک کن” (Take-it-or-leave-it) فراهم می‌کند که در معاملات تجاری، چانه‌زنی‌های کارگری، و حتی روابط روزمره مشاهده می‌شود. درک این بازی به مذاکره‌کنندگان کمک می‌کند تا پیشنهادات خود را به‌گونه‌ای تنظیم کنند که از نظر طرف مقابل قابل قبول و منصفانه تلقی شود تا از خطر رد شدن اولتیماتوم و از دست رفتن کل منفعت جلوگیری کنند.

بازی اولتیماتوم به خوبی نشان می‌دهد که درک رفتار استراتژیک در موقعیت‌های تعاملی، نیازمند تلفیق تحلیل منطقی نظریه بازی‌ها با درک عمیق‌تر از روان‌شناسی و انگیزه‌های اجتماعی انسان است.

تحلیل کلاسیک نظریه بازی‌ها

تحلیل بازی اولتیماتوم از منظر نظریه بازی‌های کلاسیک (به‌ویژه تعادل نش) نتایج جالبی دارد. اگر بازیکنان کاملا عقلانی و صرفا به دنبال حداکثر کردن منفعت خود باشند، نتیجه نظری متفاوت از آن چیزی است که در عمل اتفاق می‌افتد.

مطابق تحلیل کلاسیک:

1. پاسخ‌دهنده از دریافت هرچیزی حتی یک واحد کوچک پول سود می‌برد، بنابراین منطقی است که هر پیشنهاد مثبتی را بپذیرد، حتی اگر مثلا ۹ واحد برای پیشنهاددهنده و فقط ۱ واحد برای پاسخ‌دهنده باشد.
2. پیشنهاددهنده نیز با علم به این موضوع کمترین مقدار ممکن را پیشنهاد می‌کند تا حداکثر سود را برای خود نگه دارد.

بنابراین تعادل نش در مدل کلاسیک این است که:

• پیشنهاددهنده حداقل مقدار ممکن را پیشنهاد می‌کند.
• پاسخ‌دهنده آن را می‌پذیرد.

اما واقعیت تجربی نشان می‌دهد که افراد در دنیای واقعی این‌گونه رفتار نمی‌کنند و این تفاوت نقطه آغاز تحلیل‌های رفتاری است.

شواهد تجربی و اقتصاد رفتاری

آزمایش‌های متعدد در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که افراد در بازی اولتیماتوم رفتارهای کاملا متفاوتی از پیش‌بینی‌های مدل کلاسیک از خود نشان می‌دهند. چند نتیجه مهم عبارت‌اند از:

1. پیشنهاددهندگان معمولاً ۳۰ تا ۵۰ درصد مبلغ را پیشنهاد می‌کنند. در واقع، برخلاف تحلیل عقلانی، بسیار نادر است که فرد تنها یک واحد (یا مقدار بسیار کم) را پیشنهاد کند.
2. پاسخ‌دهندگان معمولاً پیشنهادهای کمتر از ۲۰ تا ۳۰ درصد را رد می‌کنند. یعنی افراد حاضرند پول را از دست بدهند، تنها برای اینکه پیشنهاد غیرمنصفانه را مجازات کنند.
3. در فرهنگ‌های مختلف، الگوی تقسیم متفاوت است، اما کشش نسبت به عدالت تقریبا در همه‌جا دیده می‌شود.
4. قدرت تهدید معتبر نقش مهمی دارد. تهدید به رد کردن پیشنهاد غیرمنصفانه از نظر روانی برای بسیاری از افراد جذاب است، حتی اگر منجر به از دست دادن منفعت اقتصادی شود.

این یافته‌ها نشان می‌دهد که انسان‌ها علاوه بر منفعت مادی، به عدالت، حیثیت، انگیزه‌های اجتماعی و احساس ارزشمندی نیز اهمیت می‌دهند.

نسخه‌های مختلف و گسترش‌های بازی اولتیماتوم

• بازی دیکتاتور (Dictator Game): پیشنهاددهنده تقسیم را تعیین می‌کند و پاسخ‌دهنده هیچ قدرتی ندارد. در این بازی میانگین پیشنهاد حدود ۲۰-۳۰ درصد است (خیلی کمتر از اولتیماتوم) → نشان می‌دهد بخش مهمی از رفتار عادلانه در اولتیماتوم به خاطر ترس از رد شدن است.
• بازی اولتیماتوم با رقابت: اگر چند پاسخ‌دهنده وجود داشته باشد و پیشنهاددهنده بتواند یکی را انتخاب کند، پیشنهادها به سرعت به سمت حداقل ممکن می‌روند.
• بازی اولتیماتوم با اطلاعات ناکامل: اگر پاسخ‌دهنده نداند مبلغ کل چقدر است، رفتار به سمت پیش‌بینی کلاسیک نزدیک‌تر می‌شود.
• بازی اولتیماتوم چندمرحله‌ای یا با امکان پاسخ متقابل.

پیامدهای نظری و کاربردی

• ضربه جدی به فرض عقلانیت خودخواه در نظریه بازی کلاسیک.
• پایه‌گذاری اقتصاد رفتاری مدرن (به همراه دنیل کانمن، ریچارد تالر، متیو رابین، ارنست فر و…).
• تأثیر بر طراحی مکانیسم‌ها (Mechanism Design): مثلاً در حراج‌ها، مذاکرات کاری، قراردادهای کاری، تقسیم ارث، کمک‌های بین‌المللی و حتی سیاست‌های بازتوزیعی مالیات.
• در سیاست عمومی: توضیح اینکه چرا مردم حاضرند مالیات بالاتر بپردازند تا نابرابری کاهش یابد حتی اگر خودشان ضرر کنند.

یافته‌های اقتصاد رفتاری و روان‌شناسی (تجربه واقعی)

برخلاف پیش‌بینی نظری، نتایج آزمایش‌های متعدد در سراسر جهان، به‌ویژه در حوزه اقتصاد رفتاری، الگوهای رفتاری متفاوتی را نشان داده است:

• پیشنهادهای منصفانه: پیشنهاددهندگان معمولاً پیشنهادهای بسیار سخاوتمندانه‌تری از آنچه نظریه پیش‌بینی می‌کند، ارائه می‌دهند. رایج‌ترین پیشنهادها بین ۴۰ تا ۵۰ درصد از کل مبلغ است.
• رد پیشنهادهای ناعادلانه: پاسخ‌دهندگان اغلب پیشنهادهایی را که به وضوح ناعادلانه در نظر گرفته می‌شوند (اغلب کمتر از ۲۰ تا ۳۰ درصد کل مبلغ)، رد می‌کنند، حتی با وجود آنکه می‌دانند این کار منجر به صفر شدن پاداش هر دو طرف خواهد شد.

دلایل انحراف از عقلانیت محض

این انحراف چشمگیر از پیش‌بینی‌های نظریه کلاسیک نشان می‌دهد که تصمیم‌گیری انسان صرفاً بر اساس منافع مادی نیست و عوامل دیگری دخیل هستند:

• حس عدالت و انصاف: مردم به شدت به عدالت توزیعی (Distributive Justice) اهمیت می‌دهند. پاسخ‌دهنده با رد کردن یک پیشنهاد ناعادلانه، تمایل خود به تنبیه پیشنهاددهنده به خاطر عدم رعایت انصاف را نشان می‌دهد، حتی اگر به قیمت از دست دادن منفعت شخصی تمام شود. این عمل به عنوان تنبیه نوع‌دوستانه (Altruistic Punishment) شناخته می‌شود.
• شهرت و حفظ وجهه: اگرچه بازی اولتیماتوم معمولاً به‌صورت ناشناس انجام می‌شود، اما برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که تمایل به حفظ شهرت به عنوان فردی که پیشنهاد ناعادلانه را نمی‌پذیرد، در تصمیم‌گیری‌ها نقش دارد.
• اجتناب از طرد شدن: پیشنهاددهندگان از ترس اینکه پیشنهادشان به دلیل ناعادلانه بودن رد شود و هیچ سودی نصیبشان نشود، ترجیح می‌دهند پیشنهادهای منصفانه‌تری ارائه دهند تا ریسک از دست دادن کل مبلغ را کاهش دهند.
• تابع مطلوبیت اجتماعی: این مفهوم بیان می‌کند که افراد نه تنها به سهم خود، بلکه به سهم دیگران و نابرابری کلی در توزیع نیز اهمیت می‌دهند. مدل‌هایی مانند “تنفر از نابرابری” (Inequity Aversion) تلاش می‌کنند تا این رفتارها را با وارد کردن عدالت به تابع مطلوبیت توضیح دهند.

نقش انصاف در بازی اولتیماتوم

مفهوم انصاف یکی از مهم‌ترین متغیرهایی است که این بازی را جذاب می‌کند. افراد در تعاملات اقتصادی واقعی نیز به انصاف اهمیت می‌دهند و حاضرند برای رعایت آن هزینه بدهند. بازی اولتیماتوم نشان داد که عدالت و انصاف تنها مفاهیم اخلاقی نیستند بلکه اثر مستقیم بر رفتار اقتصادی دارند.

این بازی نشان داد:

1. افراد عدالت توزیعی را معیار رفتار خود قرار می‌دهند.
2. مجازات ناعادلانه بودن حتی اگر هزینه داشته باشد، از نظر روانی سودمند محسوب می‌شود.
3. انصاف ادراک‌شده، معیار اصلی تصمیم‌گیری است، نه انصاف عینی.

تهدید معتبر و قدرت چانه‌زنی

در نظریه بازی‌ها تهدید معتبر به تهدیدی گفته می‌شود که انجام آن برای تهدیدکننده هزینه بسیار بالایی نداشته باشد و عملی باشد. در بازی اولتیماتوم، پاسخ‌دهنده با تهدید رد کردن پیشنهاد می‌تواند پیشنهاددهنده را به ارائه سهم بهتر مجبور کند.

چون پیشنهاددهنده می‌داند که پیشنهاد کم احتمال رد شدن دارد، مجبور است سهم بیشتری پیشنهاد دهد. از این جهت، پاسخ‌دهنده با وجود اینکه نقشی منفعل دارد، اما قدرت چانه‌زنی قابل توجهی به دست می‌آورد.

تفسیر رفتاری بازی اولتیماتوم

اقتصاد رفتاری چهار عامل اصلی را در رفتار افراد در این بازی مطرح می‌کند:

1. احساس عدالت: افراد نسبت به تقسیم نامتوازن حساس هستند.
2. احساس انتقام یا مجازات: افراد حاضرند برای مجازات رفتار ناعادلانه از منفعت خود نیز بگذرند.
3. ترجیح وضعیت نسبی: ارزش اقتصادی تنها به مقدار مطلق وابسته نیست بلکه مقایسه نسبی مهم است.
4. هویت اجتماعی و فرهنگی: در برخی جوامع تقسیم برابر رفتار مطلوب تلقی می‌شود و در برخی دیگر سهم‌های نابرابر قابل پذیرش‌تر است.

نتایج مهم و درس‌های کلیدی بازی اولتیماتوم

1. تصمیمات واقعی انسان‌ها تنها بر اساس عقلانیت اقتصادی نیست.
2. انصاف و هنجارهای اجتماعی عنصر جدایی‌ناپذیر تعاملات اقتصادی‌اند.
3. ساختار قدرت و اختیار تصمیم‌گیری تعیین‌کننده نتیجه است.
4. تهدید معتبر حتی اگر پرهزینه باشد، نتیجه بازی را تغییر می‌دهد.
5. رفتار اقتصادی در جوامع مختلف یکسان نیست و باید فرهنگ را در تحلیل گنجاند.

تفاوت بازی اولتیماتوم با بازی دیکتاتور

بازی دیکتاتور نسخه ساده‌شده بازی اولتیماتوم است که در آن پاسخ‌دهنده حق رد ندارد. در این بازی، پیشنهاددهنده به‌تنهایی تصمیم می‌گیرد چگونه پول را تقسیم کند، زیرا طرف مقابل تنها می‌تواند نتیجه را بپذیرد.

مقایسه این دو بازی نشان می‌دهد:

1. در بازی دیکتاتور پیشنهادها بسیار نابرابرتر و نصیب پیشنهاددهنده بیشتر است.
2. در بازی اولتیماتوم، صرف وجود قدرت رد باعث می‌شود پیشنهادها منصفانه‌تر شوند.
3. این تفاوت نشان می‌دهد که ساختار حقوقی و قدرت چانه‌زنی در اقتصاد واقعی تا چه حد اهمیت دارد.

جمع‌بندی 

بازی اولتیماتوم یکی از مهم‌ترین بازی‌ها در نظریه بازی و اقتصاد رفتاری است که برای تحلیل رفتار انسان در شرایط مذاکره، تقسیم منابع و تصمیم‌گیری تحت فشار طراحی شده است. این بازی نشان می‌دهد که انسان‌ها برخلاف پیش‌بینی‌های نظریه کلاسیک، صرفاً موجوداتی منطقی و سودمحور نیستند، بلکه انگیزه‌هایی مانند عدالت‌خواهی، حس انتقام، حفظ حیثیت و هنجارهای اجتماعی نیز بر تصمیمات آنها اثر می‌گذارد.

سوالات متداول

1. بازی اولتیماتوم چیست؟

بازی اولتیماتوم یک بازی دو نفره است که در آن پیشنهاددهنده یک تقسیم پول را پیشنهاد می‌کند و پاسخ‌دهنده باید آن را بپذیرد یا رد کند. اگر رد کند، هر دو هیچ پولی دریافت نمی‌کنند.

2. چرا این بازی در اقتصاد مهم است؟

زیرا نشان می‌دهد انسان‌ها همیشه منطقی عمل نمی‌کنند و عوامل اجتماعی و احساسی مانند عدالت و تنبیه نقش اساسی در تصمیم‌گیری دارند.

3. چرا پاسخ‌دهنده پیشنهادهای کم را رد می‌کند؟

به خاطر حس عدالت‌خواهی، تمایل به مجازات رفتار ناعادلانه و اهمیت وضعیت نسبی سهم‌ها. این رفتار را تنبیه نوع‌دوستانه می‌نامند.

4. پیش‌بینی نظریه بازی کلاسیک چیست و چرا اشتباه است؟

نظریه کلاسیک می‌گوید پاسخ‌دهنده باید هر پیشنهاد مثبتی را بپذیرد، اما در عمل افراد پیشنهادهای ناعادلانه را رد می‌کنند. چون انسان‌ها علاوه بر سود مادی به عدالت و رفتار منصفانه هم اهمیت می‌دهند.

5. پیشنهاددهنده معمولاً چه مقدار پیشنهاد می‌دهد؟

در اکثر آزمایش‌ها پیشنهاد ۳۰ تا ۵۰ درصد رایج‌ترین مقدار است، چون پیشنهاددهنده می‌داند پیشنهادهای پایین احتمال رد شدن دارند.

6. تفاوت بازی اولتیماتوم با بازی دیکتاتور چیست؟

در دیکتاتور پاسخ‌دهنده هیچ اختیاری ندارد و فقط نتیجه را دریافت می‌کند.
اما در اولتیماتوم، پاسخ‌دهنده می‌تواند پیشنهاد را رد کند و همین قدرت باعث رفتار منصفانه‌تر می‌شود.

7. این بازی چه کاربردهایی در دنیای واقعی دارد؟

مذاکره حقوق و دستمزد، معاملات تجاری، طراحی قراردادها، سیاست‌گذاری رفاهی، تحلیل رفتار مصرف‌کننده و حتی روابط شخصی.

8. نقش فرهنگ در بازی اولتیماتوم چیست؟

در فرهنگ‌هایی با هنجارهای قوی عدالت‌خواهانه، پیشنهادها معمولاً بزرگ‌تر و نرخ رد پیشنهادهای کم بیشتر است.
بنابراین رفتار در این بازی میان جوامع ثابت نیست.

9. تهدید معتبر در این بازی چه نقشی دارد؟

امکان رد کردن پیشنهاد یک تهدید معتبر محسوب می‌شود و باعث می‌شود پیشنهاددهنده سهم بیشتری ارائه دهد تا خطر از دست دادن کل مبلغ را کاهش دهد.

10. این بازی چه چیزی درباره انسان به ما نشان می‌دهد؟

اینکه تصمیمات انسان تنها بر پایه پول یا منافع مادی نیست، بلکه عدالت، احترام، وجهه، هنجارهای فرهنگی و احساسات نقش تعیین‌کننده دارند.