بازی اعتماد و عدم اعتماد Trust Game

بازی اعتماد و عدم اعتماد در اقتصاد، یکی از مفاهیم کلیدی در نظریه بازی‌ها و اقتصاد رفتاری است که به بررسی تعاملات استراتژیک میان افراد یا نهادها در شرایطی می‌پردازد که تصمیم‌گیری هر طرف بر نتیجه طرف مقابل تأثیرگذار است. این مفهوم ریشه در مدل‌های ریاضی دارد که رفتار منطقی انسان‌ها را در موقعیت‌های رقابتی یا مشارکتی تحلیل می‌کند.

در اقتصاد، اعتماد به معنای پذیرش ریسک بر اساس انتظارات مثبت از رفتار طرف مقابل است، در حالی که عدم اعتماد منجر به انتخاب استراتژی‌های محافظه‌کارانه می‌شود که اغلب به زیان جمعی تمام می‌رسد.

در علم اقتصاد، بخش زیادی از روابط و تعاملات بر پایه تصمیم‌گیری‌های دو یا چندطرفه شکل می‌گیرد. این تصمیم‌ها همیشه در فضایی انجام می‌شوند که نتیجه نهایی، تنها به انتخاب یک طرف وابسته نیست، بلکه رفتار طرف مقابل نیز نقش تعیین‌کننده دارد. یکی از مهم‌ترین مدل‌های توضیح این نوع تعامل، «بازی اعتماد» است. این مفهوم از نظریه بازی‌ها گرفته شده و توضیح می‌دهد که چگونه اعتماد یا عدم اعتماد میان افراد، شرکت‌ها یا دولت‌ها می‌تواند منجر به همکاری، رشد یا برعکس، بی‌ثباتی و شکست اقتصادی شود.

برای درک کامل این موضوع، ابتدا به تعریف نظریه بازی‌ها، سپس توصیف بازی اعتماد (Trust Game)، مقایسه آن با معضل زندانی (Prisoner’s Dilemma)، کاربردها در اقتصاد، عوامل مؤثر بر اعتماد و عدم اعتماد، و در نهایت راهکارهای افزایش اعتماد می‌پردازیم.

ویدئو آموزشی مرتبط با این مطلب

مقدمه‌ای بر نظریه بازی‌ها در اقتصاد

نظریه بازی‌ها شاخه‌ای از ریاضیات کاربردی است که توسط جان فون نویمان و اسکار مورگنشترن در دهه ۱۹۴۰ میلادی بنیان گذاشته شد و بعدها توسط جان نش با مفهوم تعادل نش تکمیل گردید. این نظریه به تحلیل موقعیت‌هایی می‌پردازد که در آن‌ها بازیکنان (افراد، شرکت‌ها یا دولت‌ها) با دانش ناقص از تصمیمات یکدیگر، انتخاب‌هایی انجام می‌دهند که سود یا زیان آن‌ها وابسته به انتخاب‌های دیگران است.

در اقتصاد، نظریه بازی‌ها ابزار اصلی برای مدل‌سازی بازارها، مذاکرات، رقابت‌ها (مانند بازارهای انحصاری) و حتی سیاست‌گذاری‌های کلان است. بازی‌ها بر اساس معیارهایی مانند تعداد بازیکنان، اطلاعات موجود، تکرارپذیری و نوع پرداخت‌ها (پاداش‌ها) طبقه‌بندی می‌شوند. دو نوع اصلی بازی وجود دارد: بازی‌های هم‌جمع (صفر-مجموع) که سود یکی به زیان دیگری است، و بازی‌های ناهم‌جمع که همکاری می‌تواند سود جمعی ایجاد کند.

در این چارچوب، “بازی اعتماد” یکی از بازی‌های آزمایشگاهی ناهم‌جمع است که عدم تقارن اطلاعات و ریسک خیانت را برجسته می‌کند، و “عدم اعتماد” را به عنوان استراتژی غالب در تعادل نش نشان می‌دهد.

بازی اعتماد (Trust Game) چیست؟

بازی اعتماد، که گاهی “بازی سرمایه‌گذاری” نیز نامیده می‌شود، توسط جویس برگ و همکارانش در سال ۱۹۹۵ معرفی شد و در اقتصاد تجربی به طور گسترده برای اندازه‌گیری سطح اعتماد استفاده می‌شود. این بازی دو بازیکن دارد: فرستنده (Investor یا Player 1) و گیرنده (Trustee یا Player 2). مراحل بازی به شرح زیر است:

۱. فرستنده مبلغ اولیه‌ای پول (مثلاً ۱۰ واحد) دریافت می‌کند. ۲. فرستنده تصمیم می‌گیرد چه مقدار از این مبلغ (مثلاً x واحد، جایی که ۰ ≤ x ≤ ۱۰) را به گیرنده ارسال کند. اگر x=۰ انتخاب شود، بازی پایان می‌یابد و فرستنده ۱۰ واحد و گیرنده ۰ واحد نگه می‌دارد. ۳. مبلغ ارسال‌شده توسط یک ضریب (معمولاً ۳) ضرب می‌شود (به دلیل صرفه‌جویی مقیاس یا ارزش افزوده اقتصادی)، پس گیرنده ۳x واحد دریافت می‌کند. ۴. گیرنده تصمیم می‌گیرد چه مقدار از ۳x را به فرستنده بازگرداند (y واحد، جایی که ۰ ≤ y ≤ ۳x). در نهایت، فرستنده ۱۰ – x + y و گیرنده ۳x – y نگه می‌دارد.

ماتریس پرداخت‌ها برای مثال با ۱۰ واحد اولیه و ضریب ۳:

اهمیت اعتماد و عدم اعتماد در اقتصاد

اعتماد نه تنها یک مفهوم اجتماعی، بلکه یک عامل حیاتی اقتصادی است که بر کارایی و عملکرد کلی یک سیستم اقتصادی تأثیر می‌گذارد:

• کاهش هزینه‌های مبادله (Transaction Costs):
  • زمانی که اعتماد وجود دارد، نیازی به قراردادهای پیچیده، نظارت دائمی، و سازوکارهای قانونی پرهزینه برای اطمینان از انجام تعهدات نیست. این امر به کاهش هزینه‌های مبادله و تسهیل تجارت منجر می‌شود.
  • عدم اعتماد هزینه‌ها را افزایش می‌دهد، زیرا افراد زمان و منابع بیشتری را صرف حفاظت از خود در برابر فریب و سوءاستفاده (مانند بررسی اعتبار، تنظیم قراردادهای دقیق، و دعاوی حقوقی) می‌کنند.
• تسهیل نوآوری و سرمایه‌گذاری:
  • سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت، به ویژه در پروژه‌های پیچیده یا مشارکت‌های جدید، به شدت به اعتماد به شرکا، دولت و ثبات قوانین متکی هستند.
  • بی‌اعتمادی به بازار سرمایه یا نهادهای اقتصادی می‌تواند منجر به خروج سرمایه (Flight of Capital) و کاهش سرمایه‌گذاری‌های مولد شود.
• تأثیر بر نهادها و بازارهای مالی:
  • اعتماد عمومی به بانک‌ها و نهادهای مالی (مانانند بازار بورس) برای جلوگیری از بحران‌هایی مانند هجوم بانکی (Bank Run) ضروری است.
  • اعتماد نهادی به عملکرد درست دولت، سیستم قضایی و اجرای عادلانه قوانین، پایه و اساس یک اقتصاد پایدار و باثبات است. عدم ثبات در قوانین و سیاست‌ها، باعث فرسایش اعتماد نهادی و کاهش تمایل فعالان اقتصادی به فعالیت شفاف و بلندمدت می‌شود.
• تشکیل بنگاه‌ها و همکاری:
  • در جوامع با اعتماد پایین، تمایل به ایجاد بنگاه‌های بزرگ و حرفه‌ای کاهش می‌یابد و اغلب کسب‌وکارها به صورت خانوادگی یا در مقیاس کوچک اداره می‌شوند، که این امر خلاقیت، نوآوری و بهره‌مندی از صرفه‌های مقیاس را محدود می‌کند.

کاربردهای بازی اعتماد و عدم اعتماد در اقتصاد

• بازارها و مبادلات: در اقتصاد بازار، اعتماد کاهش هزینه‌های معاملاتی (مانند قراردادها، نظارت) را به همراه دارد. عدم اعتماد منجر به بازارهای سیاه، فساد و تورم می‌شود. مثلاً در ایران، بی‌اعتمادی به پول ملی باعث هجوم به ارز خارجی می‌گردد.
• بانکداری و مالی: بانک‌ها بر اعتماد استوارند. مشتریان سپرده می‌گذارند (مانند فرستنده)، بانک وام می‌دهد و بازپرداخت می‌کند. بحران‌های بانکی (مانند ۲۰۰۸) از عدم اعتماد ناشی می‌شود.
• رشد اقتصادی: مطالعات نشان می‌دهد جوامع با اعتماد بالا (مانند اسکاندیناوی) رشد بیشتری دارند، زیرا سرمایه‌گذاری و نوآوری افزایش می‌یابد. اعتماد معادل سرمایه اجتماعی است.
• سیاست‌گذاری: دولت‌ها با سیاست‌های تورم‌زا اعتماد را از دست می‌دهند. بازی اعتماد در مزایده‌ها، تجارت بین‌الملل و زنجیره تأمین کاربرد دارد.
• اقتصاد رفتاری: دنیل کانمن و ریچارد تالر نشان دادند انسان‌ها “انسان‌های عقلانی محدود” هستند و عواطف، فرهنگ و تجربیات گذشته اعتماد را شکل می‌دهد.

عوامل مؤثر بر اعتماد و عدم اعتماد

• عوامل مثبت اعتماد: تکرار بازی (تکاملی)، شهرت، عدالت اجتماعی، نهادهای قوی (قوانین، دادگاه‌ها)، فرهنگ مشارکتی.
• عوامل منفی (عدم اعتماد): نابرابری، فساد، شوک‌های منفی (بحران اقتصادی)، عدم تقارن اطلاعات، تجربیات گذشته خیانت.
• آزمایش‌ها: زنان بیشتر اعتماد می‌کنند، ثروتمندان کمتر، کودکان با پیش‌زمینه پول بیشتر اعتماد دارند.

در ایران، عدم اعتماد به دلیل تورم مزمن، تحریم‌ها و ناکارآمدی نهادها برجسته است و مانع سرمایه‌گذاری خارجی می‌شود.

مقایسه با معضل زندانی (Prisoner’s Dilemma)

معضل زندانی، معروف‌ترین بازی در نظریه بازی‌ها، عدم اعتماد را در موقعیت متقارن نشان می‌دهد. دو زندانی جداگانه تصمیم می‌گیرند اعتراف کنند (خیانت) یا سکوت (همکاری). ماتریس پرداخت‌ها (سال زندان):

نقش اعتماد در اقتصاد

اعتماد به عنوان نوعی سرمایه نامرئی عمل می‌کند. وجود آن باعث کاهش هزینه‌های اقتصادی می‌شود. به طور مثال:

• کاهش هزینه‌های نظارت و کنترل
• کاهش نیاز به قراردادهای پیچیده
• سرعت گرفتن مبادلات اقتصادی
• افزایش همکاری‌های بلندمدت

هرچه میزان اعتماد در یک بازار یا اقتصاد بالاتر باشد، گردش اقتصاد روان‌تر و هزینه‌های معاملاتی پایین‌تر خواهد بود.

پیامدهای عدم اعتماد

وقتی بی‌اعتمادی گسترش پیدا می‌کند:

• معاملات به قراردادهای طولانی، پیچیده و پرهزینه نیاز پیدا می‌کنند.
• افراد و شرکت‌ها تمایل کمتری به همکاری طولانی‌مدت دارند.
• ریسک شکست همکاری‌ها افزایش می‌یابد.
• بهره‌وری کاهش پیدا می‌کند.
• سرمایه‌گذاری‌ها کند و گاهی متوقف می‌شوند.

در چنین فضایی، اقتصاد به سمت رکود و ناکارآمدی حرکت می‌کند.

 مثال‌های واقعی از بازی اعتماد

بازار فروش کالا: اگر فروشنده کالای بی‌کیفیت به مشتری بدهد، ممکن است در لحظه سود ببرد، اما در بلندمدت اعتماد مشتریان، اعتبار برند و سهم بازار خود را از دست می‌دهد.

سیستم بانکی: بانک‌ها تنها با اعتماد مردم کار می‌کنند. اگر مخاطبان باور کنند بانک در مدیریت سپرده‌ها امن نیست، حتی بهترین بانک‌ها هم با بحران نقدینگی مواجه می‌شوند.

روابط بین‌المللی اقتصادی: کشورها برای امضای قراردادهای تجاری و سرمایه‌گذاری مشترک نیاز به سطح بالایی از اعتماد سیاسی و اقتصادی دارند. نبود اعتماد می‌تواند باعث تحریم، محدودیت تجاری یا کاهش سرمایه‌گذاری خارجی شود.

بازی اعتماد در سطح کلان اقتصادی

اعتماد تنها بین افراد شکل نمی‌گیرد؛ بلکه میان:

• بانک و مردم
• دولت و شهروندان
• شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران
• سازمان‌ها و نیروی کار

نیز وجود دارد. اگر دولت قابل اعتماد نباشد، مردم مالیات نمی‌پردازند. اگر نیروی کار به کارفرما اعتماد نداشته باشد، بهره‌وری کاهش می‌یابد. اگر سرمایه‌گذار به بازار اعتماد نداشته باشد، سرمایه خود را خارج می‌کند. بنابراین اعتماد اساس ثبات اقتصادی یک جامعه است.

اقتصاد اعتماد

در سال‌های اخیر، مفهوم اقتصاد اعتماد (Economics of Trust) به یک حوزه مطالعاتی مهم تبدیل شده است. این حوزه به دنبال ارزیابی و تقویت سازوکارهایی است که می‌توانند سطح اعتماد را در جامعه و اقتصاد افزایش دهند.

راهکارهای افزایش اعتماد:

• شفافیت و پاسخگویی: اجرای سیاست‌ها و مقررات شفاف و قابل پیش‌بینی.
• حاکمیت قانون: تضمین اجرای عادلانه و ثابت قوانین و قراردادها توسط سیستم قضایی.
• نقش نهادهای واسطه: توسعه نهادهایی مانند سازمان‌های استاندارد، رتبه‌بندی اعتباری و پلتفرم‌های آنلاین که با ایجاد اعتبار و شهرت، ریسک عدم اعتماد را کاهش می‌دهند.

تکامل اعتماد: از عدم اعتماد به همکاری پایدار

در بازی‌های تکراری (مانند مدل “تکامل اعتماد” اثر نازیار آدیسون)، استراتژی‌های شرطی مانند Tit-for-Tat (همکاری اول، سپس تقلید طرف مقابل) بر “همیشه خیانت” غلبه می‌کنند. این نشان می‌دهد اعتماد با مجازات خیانت و پاداش همکاری تکامل می‌یابد. در اقتصاد کلان، نهادهایی مانند بانک مرکزی مستقل اعتماد را بازسازی می‌کنند.

راهکارهای عملی برای افزایش اعتماد در اقتصاد

1. نهادسازی: قوانین شفاف، اجرای قاطع قراردادها، استقلال قضایی.
2. شفافیت: گزارش‌دهی مالی، مبارزه با فساد.
3. آموزش و فرهنگ‌سازی: ترویج همکاری از کودکی، الگوهای موفق.
4. سیاست‌های اقتصادی: ثبات پول ملی، کاهش نابرابری.
5. فناوری: بلاکچین و قراردادهای هوشمند برای کاهش ریسک خیانت.

در نهایت، بازی اعتماد و عدم اعتماد نشان می‌دهد اقتصاد نه تنها ماشین سود است، بلکه شبکه‌ای از روابط انسانی که اعتماد، موتور رشد آن است. بدون اعتماد، تعادل نش به زیان جمعی می‌انجامد، اما با آن، پتانسیل‌های عظیم نهفته فعال می‌شود. درک این بازی‌ها به سیاست‌گذاران، مدیران و افراد عادی کمک می‌کند تا از تله عدم اعتماد خارج شوند و به سوی همکاری پایدار حرکت کنند.