بازار مشتقه و ارتباط آن با معاملات آپشن

بازار مشتقه یکی از ارکان اصلی بازارهای مالی مدرن است که به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد بدون مالکیت مستقیم دارایی‌های پایه، از تغییرات قیمتی آن‌ها سود ببرند یا ریسک سرمایه‌گذاری خود را مدیریت کنند.

معاملات آپشن به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی بازار مشتقه، به دلیل انعطاف‌پذیری و امکان استفاده از استراتژی‌های متنوع، جایگاه ویژه‌ای در این بازار دارند. در ایران، بازار مشتقه از اواخر دهه 80 شمسی شکل گرفت و معاملات آپشن از سال 1395 به‌صورت رسمی در بورس ایران معرفی شد.

دوره جامع معاملات آپشن، راهی ساده برای درآمد دلاری در اوقات فراغت | همین حالا کلیک کن.

بازار مشتقه

بازار مشتقه بخشی از بازار مالی است که در آن ابزارهای مالی مشتقه معامله می‌شوند. ابزارهای مشتقه قراردادهایی هستند که ارزش آن‌ها از دارایی پایه (Underlying Asset) مانند سهام، کالاها، شاخص‌ها، ارز یا نرخ بهره مشتق می‌شود. این ابزارها به دو نوع اصلی استفاده می‌شوند:

1. مدیریت ریسک (Hedging): کاهش ریسک ناشی از نوسانات قیمت دارایی‌ها.
2. سفته‌بازی (Speculation): کسب سود از پیش‌بینی تغییرات قیمت دارایی پایه.

انواع بازار مشتقه

1. قراردادهای آتی (Futures Contracts): توافقنامه‌هایی استاندارد شده برای خرید یا فروش یک دارایی پایه در یک قیمت مشخص و در یک تاریخ معین در آینده. این قراردادها در بورس‌های سازمان‌یافته معامله می‌شوند.
2. پیمان‌های آتی (Forward Contracts): مشابه قراردادهای آتی هستند، اما غیر استاندارد بوده و به صورت خصوصی بین دو طرف منعقد می‌شوند. معمولاً در بازار خارج از بورس (OTC) معامله می‌شوند.
3. قراردادهای اختیار معامله (Options Contracts): به خریدار حق (اما نه الزام) خرید (اختیار خرید یا Call Option) یا فروش (اختیار فروش یا Put Option) یک دارایی پایه را در یک قیمت مشخص (قیمت اعمال) و در یک بازه زمانی معین می‌دهند. در مقابل، فروشنده آپشن متعهد به انجام معامله در صورت درخواست خریدار است.
4. قراردادهای معاوضه (Swaps Contracts): توافقنامه‌هایی بین دو طرف برای تبادل جریان‌های نقدی در طول زمان بر اساس یک دارایی پایه مشخص (مانند نرخ بهره، ارز و غیره).

ویژگی‌های بازار مشتقه

• ارتباط با دارایی پایه: ارزش ابزارهای مشتقه به قیمت و نوسانات دارایی پایه آن‌ها وابسته است.
• اهرم (Leverage): بسیاری از ابزارهای مشتقه امکان کنترل حجم بزرگی از دارایی پایه را با سرمایه نسبتاً کم فراهم می‌کنند، که این امر می‌تواند منجر به سود یا زیان‌های مضاعف شود.
• مدیریت ریسک: یکی از اهداف اصلی استفاده از ابزارهای مشتقه، پوشش ریسک‌های ناشی از نوسانات قیمت دارایی‌های پایه است.
• سفته‌بازی (Speculation): معامله‌گران می‌توانند با پیش‌بینی جهت حرکت قیمت دارایی‌های پایه، از طریق خرید و فروش ابزارهای مشتقه سود کسب کنند.
• انواع مختلف قراردادها: بازار مشتقه شامل انواع گوناگونی از قراردادها می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

معاملات آپشن 

آپشن یا اختیار معامله، قراردادی است که به خریدار آن حق (نه الزام) می‌دهد تا دارایی پایه را در قیمتی مشخص (قیمت اعمال یا Strike Price) و در تاریخی معین (تاریخ سررسید) خریداری کند یا بفروشد. فروشنده آپشن در ازای دریافت مبلغی به نام پریمیوم (Premium)، متعهد به اجرای قرارداد در صورت درخواست خریدار است.

انواع آپشن

1. اختیار خرید (Call Option): خریدار حق خرید دارایی پایه را در قیمت اعمال دارد.
2. اختیار فروش (Put Option): خریدار حق فروش دارایی پایه را در قیمت اعمال دارد.

در ایران، آپشن‌ها از نوع اروپایی هستند، یعنی فقط در تاریخ سررسید قابل اعمال‌اند، برخلاف آپشن‌های آمریکایی که در هر زمان تا سررسید قابل اعمال هستند.

ویژگی‌های آپشن

• دارایی پایه: سهام شرکت‌های بورسی، کالاها (مانند سکه طلا و زعفران) یا قراردادهای آتی.
• اندازه قرارداد: معمولاً هر قرارداد آپشن سهام شامل 1000 سهم است.
• پریمیوم: هزینه‌ای که خریدار به فروشنده پرداخت می‌کند.
• عدم وجود دامنه نوسان: برخلاف سهام، آپشن‌ها در ایران دامنه نوسان قیمتی ندارند.
• اهرم مالی: امکان کسب سود بالا با سرمایه کم.

ارتباط بازار مشتقه با معاملات آپشن

آپشن‌ها یکی از مهم‌ترین ابزارهای بازار مشتقه هستند و نقش کلیدی در این بازار ایفا می‌کنند. ارتباط آن‌ها با بازار مشتقه را می‌توان از جنبه‌های زیر بررسی کرد:

1. جزء کلیدی بازار مشتقه

آپشن‌ها به‌عنوان یکی از چهار ابزار اصلی مشتقه، بخش مهمی از معاملات این بازار را تشکیل می‌دهند. در بورس ایران، آپشن‌ها پس از قراردادهای آتی، دومین ابزار پرکاربرد بازار مشتقه هستند. این ابزارها به دلیل انعطاف‌پذیری در استراتژی‌ها و امکان مدیریت ریسک، جذابیت بالایی برای معامله‌گران دارند.

2. مدیریت ریسک

بازار مشتقه با هدف کاهش ریسک طراحی شده است. آپشن‌ها به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند تا با خرید اختیار فروش (Put Option)، در برابر کاهش قیمت دارایی‌های خود (مانند سهام یا کالا) محافظت کنند. برای مثال، یک سهامدار می‌تواند با خرید اختیار فروش، ضرر خود را در صورت افت بازار محدود کند.

3. اهرم مالی

مانند سایر ابزارهای مشتقه، آپشن‌ها امکان استفاده از اهرم مالی را فراهم می‌کنند. با پرداخت پریمیوم (که کسری از ارزش دارایی پایه است)، معامله‌گر می‌تواند موقعیت‌های بزرگی را کنترل کند. این ویژگی آپشن‌ها را به ابزاری جذاب در بازار مشتقه تبدیل کرده است.

4. استراتژی‌های متنوع

آپشن‌ها به دلیل امکان ترکیب خرید و فروش اختیار خرید و فروش، استراتژی‌های پیچیده‌ای مانند Straddle، Strangle، Spreads و Covered Call را در بازار مشتقه امکان‌پذیر می‌کنند. این استراتژی‌ها به معامله‌گران اجازه می‌دهند تا در شرایط مختلف بازار (صعودی، نزولی یا خنثی) سود کسب کنند.

5. ارتباط با قراردادهای آتی

در بورس ایران، برخی آپشن‌ها روی قراردادهای آتی (مانند آتی سکه یا زعفران) تعریف می‌شوند. این ارتباط نشان‌دهنده پیوستگی ابزارهای مشتقه است، زیرا آپشن‌ها می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای مدیریت ریسک قراردادهای آتی استفاده شوند. برای مثال، یک معامله‌گر می‌تواند با خرید اختیار خرید روی قرارداد آتی زعفران، از افزایش قیمت زعفران سود ببرد بدون اینکه ملزم به خرید قرارداد آتی باشد.

چگونگی تعامل آپشن‌ها با سایر ابزارهای مشتقه در بازار

در بازار مشتقه، معاملات آپشن می‌توانند به صورت ترکیبی با سایر ابزارها مانند قراردادهای آتی و معاوضه‌ها مورد استفاده قرار گیرند تا استراتژی‌های معاملاتی پیچیده‌تری پیاده‌سازی شوند. به عنوان مثال:

• استراتژی‌های ترکیبی آپشن: معامله‌گران می‌توانند با خرید و فروش همزمان چندین قرارداد آپشن با قیمت‌های اعمال و تاریخ‌های انقضای مختلف، استراتژی‌هایی مانند استرادل (Straddle)، استرنگل (Strangle)، اسپرد (Spread) و غیره را ایجاد کنند تا از پیش‌بینی‌های خود در مورد نوسانات قیمت دارایی پایه سود ببرند یا ریسک‌های خود را مدیریت کنند.
• ترکیب آپشن و آتی: از ترکیب قراردادهای آپشن و آتی می‌توان برای ایجاد موقعیت‌های معاملاتی با ریسک و بازده مشخص استفاده کرد. به عنوان مثال، خرید یک قرارداد آتی و خرید همزمان یک آپشن فروش بر روی همان دارایی پایه می‌تواند یک استراتژی پوشش ریسک ایجاد کند.
• آپشن بر روی سایر مشتقات: در برخی موارد، قراردادهای آپشن می‌توانند بر روی سایر ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی نوشته شوند (Option on Futures).

مزایای استفاده از معاملات آپشن در بازار مشتقه

• انعطاف‌پذیری: آپشن‌ها به معامله‌گران امکان ایجاد استراتژی‌های متنوعی را برای شرایط مختلف بازار (صعودی، نزولی، خنثی، با نوسان بالا یا پایین) می‌دهند.
• اهرم: خریداران آپشن می‌توانند با سرمایه کمتری نسبت به خرید مستقیم دارایی پایه، از تغییرات قیمت سود ببرند.
• محدود بودن ریسک برای خریداران: حداکثر زیان خریدار آپشن، مبلغ پریمیوم پرداختی است.
• پوشش ریسک: از آپشن‌ها می‌توان برای محافظت از سرمایه‌گذاری‌های موجود در برابر نوسانات نامطلوب قیمت استفاده کرد.
• کسب درآمد: فروشندگان آپشن می‌توانند با دریافت پریمیوم، در صورت عدم اعمال آپشن توسط خریدار، سود کسب کنند.

ریسک‌های معاملات آپشن در بازار مشتقه

• پیچیدگی: معاملات آپشن نسبت به معاملات سهام پیچیده‌تر هستند و درک کامل سازوکار آن‌ها نیازمند دانش و تجربه است.
• ریسک زمانی: ارزش زمانی آپشن با نزدیک شدن به تاریخ انقضا کاهش می‌یابد و در نهایت در روز انقضا به صفر می‌رسد.
• نوسانات بالا: قیمت آپشن‌ها می‌تواند به شدت تحت تأثیر نوسانات قیمت دارایی پایه قرار بگیرد.
• ریسک فروشندگان: فروشندگان آپشن (به ویژه آپشن خرید بدون داشتن دارایی پایه) می‌توانند با زیان‌های نامحدودی روبرو شوند.
• ریسک نقدشوندگی: ممکن است در برخی مواقع، خرید یا فروش آپشن مورد نظر با قیمت مطلوب به آسانی انجام نشود.

معایب و چالش‌های بازار مشتقه و آپشن در ایران

• پیچیدگی: ابزارهای مشتقه، به‌ویژه آپشن‌ها، نیازمند دانش تخصصی و تحلیل دقیق هستند.
• نقدینگی پایین: حجم معاملات در بازار مشتقه ایران هنوز پایین است، که می‌تواند باعث گپ‌های قیمتی شود.
• ریسک بالا: اهرم مالی می‌تواند زیان‌های قابل توجهی برای معامله‌گران ناآگاه ایجاد کند.
• محدودیت ابزارها: تنوع دارایی‌های پایه و ابزارهای مشتقه در ایران محدود است.
• نیاز به آموزش: معامله‌گران باید آموزش‌های لازم را ببینند تا از زیان‌های احتمالی جلوگیری کنند.

دوره جامع معاملات آپشن، راهی ساده برای درآمد دلاری در اوقات فراغت | همین حالا کلیک کن.

نحوه انجام معاملات آپشن در بازار مشتقه ایران

1. دریافت کد معاملاتی مشتقه: سرمایه‌گذار باید از کارگزاری کد معاملاتی مشتقه دریافت کند.
2. واریز وجه تضمین: برای معاملات آپشن و آتی، وجه تضمین در حساب عملیاتی نزد بورس الزامی است.
3. انتخاب دارایی پایه: معامله‌گر دارایی پایه (مانند سهام، سکه یا زعفران) را انتخاب می‌کند.
4. ثبت سفارش: سفارشات از طریق سامانه‌های معاملاتی آنلاین یا آفلاین ثبت می‌شوند. نمادهای آپشن با حروف «ض» (اختیار خرید) و «ط» (اختیار فروش) مشخص می‌شوند.
5. مدیریت موقعیت: معامله‌گر می‌تواند موقعیت خود را با خرید یا فروش آپشن مدیریت کند یا در سررسید از حق خود استفاده کند.

مثال کاربردی

فرض کنید سرمایه‌گذاری سهام شرکت فولاد مبارکه را با قیمت 5000 ریال در اختیار دارد و نگران کاهش قیمت است. او یک قرارداد اختیار فروش با قیمت اعمال 4800 ریال و پریمیوم 100 ریال خریداری می‌کند. اگر در سررسید، قیمت سهام به 4500 ریال برسد، او می‌تواند سهام را به قیمت 4800 ریال بفروشد و سود (4800 – 4500 – 100) = 200 ریال به ازای هر سهم کسب کند. اما اگر قیمت سهام کاهش نیابد، او تنها پریمیوم 100 ریالی را از دست می‌دهد.

استراتژی‌های معاملات آپشن در بازار مشتقه

• Covered Call: فروش اختیار خرید در حالی که سهام پایه در پرتفوی موجود است.
• Protective Put: خرید اختیار فروش برای محافظت از دارایی در برابر کاهش قیمت.
• Straddle: خرید همزمان اختیار خرید و فروش برای سود بردن از نوسانات شدید.
• Strangle: مشابه Straddle، اما با قیمت‌های اعمال متفاوت.
• Spread Strategies: ترکیب خرید و فروش آپشن‌ها برای کاهش ریسک یا هزینه.

مکانیسم قیمت‌گذاری در بازار مشتقه و آپشن

مدل‌های اصلی قیمت‌گذاری آپشن:

• مدل بلک-شولز (Black-Scholes)
• مدل دوجمله‌ای (Binomial)

عوامل مؤثر بر قیمت آپشن:

• قیمت دارایی پایه
• قیمت اعمال (Strike Price)
• زمان تا انقضا
• نوسان‌پذیری (Volatility)
• نرخ بهره بدون ریسک

چرا آپشن یکی از مهم‌ترین ابزارهای مشتقه است؟

• انعطاف‌پذیری بالا: آپشن‌ها این امکان را می‌دهند که معامله‌گر در موقعیت‌های صعودی، نزولی و حتی خنثی سود کند.
• اهرم (لوریج) مناسب: با پرداخت مبلغ کمی به‌عنوان پرمیوم، می‌توان از نوسانات دارایی‌های گران‌قیمت استفاده کرد.
• پوشش ریسک: با خرید اختیار فروش، می‌توان ارزش دارایی‌هایی مثل سهام را در برابر افت قیمت بیمه کرد.
• قابلیت سفته‌بازی و کسب سود: افرادی که به تحلیل بازار مسلط هستند می‌توانند با پیش‌بینی درست جهت حرکت قیمت، سود بالایی کسب کنند.

 وضعیت بازار مشتقه و آپشن در ایران و جهان

• در جهان: بازار مشتقه بسیار توسعه‌یافته (مثل CME, NYSE).
• در ایران: بازار مشتقه نوپا و محدود به آتی سکه، آپشن سهام و اختیار معامله شاخص است.

چالش‌های ایران:

• کمبود ابزارهای مشتقه متنوع
• مقررات دست‌وپاگیر
• عدم آگاهی سرمایه‌گذاران

چشم‌انداز بازار مشتقه و آپشن در ایران

با توجه به نوپا بودن بازار مشتقه در ایران، انتظار می‌رود با افزایش آگاهی سرمایه‌گذاران، بهبود زیرساخت‌ها و افزایش تنوع دارایی‌های پایه، این بازار رشد چشمگیری داشته باشد. سازمان بورس و اوراق بهادار در حال توسعه ابزارهای جدید و افزایش نقدینگی بازار است. همچنین، آموزش معامله‌گران و گسترش معاملات آنلاین می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاران جدید کمک کند.

نقش بازار مشتقه در اقتصاد

بازار مشتقه نقش‌های مهمی در توسعه بازارهای مالی ایفا می‌کند:

• افزایش نقدشوندگی دارایی‌ها
• مدیریت و انتقال ریسک بین فعالان بازار
• کاهش هزینه‌های بیمه دارایی
• شفاف‌سازی قیمت‌ها و کمک به کشف قیمت
• امکان طراحی استراتژی‌های پیچیده و پیشرفته مالی

دوره جامع معاملات آپشن، راهی ساده برای درآمد دلاری در اوقات فراغت | همین حالا کلیک کن.

آینده بازار مشتقه و نقش آپشن

• گسترش ابزارهای مشتقه در ایران (مثل آپشن ارز، سواپ).
• افزایش نقش آپشن در مدیریت ریسک بنگاه‌ها.
• ادغام بازار مشتقه ایران با بازارهای جهانی.

تفاوت بازار نقد و بازار مشتقه

در بازار نقد، دارایی‌ها به‌صورت واقعی خرید و فروش می‌شوند. اما در بازار مشتقه، قراردادهایی معامله می‌شوند که مربوط به آینده هستند و الزاماً منجر به تحویل فیزیکی دارایی نمی‌شوند. بنابراین، معاملات مشتقه بیشتر برای مدیریت ریسک و پیش‌بینی قیمت‌ها کاربرد دارد.

تفاوت آپشن با سایر ابزارهای مشتقه

• آپشن در مقابل آتی: آپشن‌ها حق انتخاب به خریدار می‌دهند، اما آتی‌ها هر دو طرف را ملزم به اجرا می‌کنند.
• ریسک: ریسک خریدار آپشن محدود به پریمیوم است، اما در آتی، ریسک هر دو طرف می‌تواند نامحدود باشد.
• انعطاف‌پذیری: آپشن‌ها به دلیل امکان ترکیب استراتژی‌ها، انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به آتی دارند.

جمع‌بندی

بازار مشتقه بستری است برای معامله ابزارهایی که ارزش‌شان از دارایی‌های دیگر گرفته شده است. آپشن یکی از مهم‌ترین ابزارهای این بازار است که امکان پوشش ریسک، سرمایه‌گذاری با اهرم بالا و بهره‌برداری از نوسانات بازار را فراهم می‌کند. بدون درک صحیح از عملکرد بازار مشتقه و آپشن‌ها، فعالیت در این حوزه می‌تواند همراه با ریسک‌های سنگینی باشد. اما در مقابل، با دانش و استراتژی مناسب، می‌توان از آن‌ها به عنوان ابزاری قدرتمند در مدیریت سبد سرمایه‌گذاری استفاده کرد.

سوالات متداول

۱. بازار مشتقه دقیقاً چیست؟

بازار مشتقه بازاری است که در آن قراردادهایی معامله می‌شوند که ارزش آن‌ها به دارایی‌های دیگر (مانند سهام، کالا، ارز یا شاخص‌ها) وابسته است.

۲. چه تفاوتی بین بازار نقدی و بازار مشتقه وجود دارد؟

در بازار نقدی، دارایی‌ها به‌صورت واقعی و فوری خرید و فروش می‌شوند. اما در بازار مشتقه، قراردادهایی برای خرید یا فروش در آینده معامله می‌شود که الزاماً به تحویل دارایی منجر نمی‌شود.

۳. منظور از معاملات آپشن در بازار مشتقه چیست؟

آپشن نوعی قرارداد مشتقه است که به خریدار این حق را می‌دهد، نه الزام، که یک دارایی را در آینده با قیمت مشخص بخرد یا بفروشد.

۴. آپشن چه تفاوتی با قرارداد آتی دارد؟

در قرارداد آتی، طرفین موظف به انجام معامله در تاریخ مشخص هستند، ولی در قرارداد آپشن، خریدار می‌تواند معامله را انجام دهد یا صرف‌نظر کند.

۵. دارایی پایه در بازار مشتقه چیست؟

دارایی پایه همان دارایی اصلی است که مشتقه بر اساس آن طراحی شده است. مثلاً در آپشن سهام، دارایی پایه همان سهم است.

۶. کاربرد اصلی بازار مشتقه چیست؟

بازار مشتقه برای مدیریت ریسک (هجینگ)، سفته‌بازی، آربیتراژ و کشف قیمت طراحی شده است.

۷. آیا معاملات آپشن برای همه سرمایه‌گذاران مناسب است؟

خیر. معاملات آپشن به دلیل پیچیدگی و ریسک بالا بیشتر مناسب افرادی است که دانش کافی در زمینه بازار مالی و ابزارهای مشتقه دارند.

۸. آیا می‌توان با آپشن‌ها ضرر را محدود کرد؟

بله. یکی از مزایای آپشن‌ها این است که خریدار فقط به اندازه پرمیوم پرداختی متضرر می‌شود. ولی فروشنده آپشن ممکن است زیان نامحدود تجربه کند.

۹. آیا بازار مشتقه فقط در بورس فعالیت دارد؟

خیر. بخشی از بازار مشتقه در بورس (مثل بازار مشتقه بورس کالا یا بورس اوراق بهادار) انجام می‌شود و بخشی دیگر در بازارهای خارج از بورس (OTC) بین دو طرف قرارداد بسته می‌شود.

۱۰. آیا بازار مشتقه به توسعه بازار سرمایه کمک می‌کند؟

بله. بازار مشتقه باعث افزایش عمق بازار، نقدشوندگی، مدیریت ریسک و شفافیت قیمت‌ها می‌شود.