آیا انحصارگر منحنی عرضه دارد؟

برای پاسخ دقیق به این سوال، ابتدا لازم است مفهوم انحصار و منحنی عرضه در اقتصاد به‌طور جداگانه بررسی شود و سپس ارتباط آن با یکدیگر تحلیل گردد.

مفهوم انحصارگر

انحصارگر یا Monopolist به شرکتی گفته می‌شود که تنها عرضه‌کننده یک کالا یا خدمت مشخص در بازار است و رقیب مستقیمی ندارد. در شرایط انحصار، تولیدکننده قدرت قابل توجهی در تعیین قیمت دارد، زیرا مصرف‌کنندگان گزینه جایگزین برای خرید کالا از دیگر فروشندگان ندارند. قدرت انحصارگر در قیمت‌گذاری و تعیین سطح تولید موجب می‌شود رفتار بازار با شرایط رقابت کامل متفاوت باشد.

در یک بازار انحصاری، انحصارگر هدف خود را حداکثرسازی سود قرار می‌دهد و تصمیمات تولید و قیمت بر اساس هزینه نهایی (Marginal Cost) و درآمد نهایی (Marginal Revenue) اتخاذ می‌شود، نه بر اساس تعادل ساده بین عرضه و تقاضا که در بازار رقابتی رخ می‌دهد.

مفهوم منحنی عرضه

منحنی عرضه (Supply Curve) رابطه بین قیمت یک کالا و مقدار عرضه شده آن در بازار را نشان می‌دهد، در حالی که سایر عوامل ثابت فرض می‌شوند. در بازار رقابتی کامل، عرضه‌کنندگان به افزایش قیمت واکنش مثبت نشان می‌دهند و مقدار عرضه را افزایش می‌دهند و با کاهش قیمت مقدار عرضه کاهش می‌یابد. منحنی عرضه در این شرایط یک رابطه صعودی و نسبتاً مشخص دارد و می‌تواند به‌عنوان تابعی از هزینه‌های نهایی تولید نمایش داده شود.

بررسی وضعیت انحصارگر

برای پاسخ به سوال اصلی، باید رفتار انحصارگر را با تعریف منحنی عرضه مقایسه کرد. در بازار انحصاری:

• انحصارگر قیمت را تعیین می‌کند و مقدار تولید را بر اساس حداکثرسازی سود انتخاب می‌کند.

• تصمیم تولید او از روی هزینه نهایی و درآمد نهایی تعیین می‌شود، یعنی او مقدار تولیدی را انتخاب می‌کند که در آن هزینه نهایی برابر با درآمد نهایی است:

  $$MC=MR$$

• برخلاف بازار رقابتی، انحصارگر تابع مشخصی ندارد که رابطه مستقیم و یک‌به‌یک بین قیمت و مقدار عرضه را نشان دهد. علت این است که قیمت بازار وابسته به تقاضا است و نه صرفاً به هزینه‌ها. در واقع، هر سطح تولید می‌تواند با قیمت متفاوتی همراه باشد که مصرف‌کنندگان حاضر به پرداخت آن هستند.

چرا انحصارگر منحنی عرضه مشخص ندارد؟

برای پاسخ به این پرسش، باید به فرآیند تصمیم‌گیری انحصارگر توجه کنیم. انحصارگر برای تعیین مقدار تولید و قیمت بهینه، به دنبال حداکثر کردن سود خود است. سود انحصارگر از تفاوت درآمد کل (Total Revenue) و هزینه کل (Total Cost) به دست می‌آید. در مدل استاندارد انحصار، انحصارگر مقدار تولیدی را انتخاب می‌کند که در آن درآمد نهایی (MR) برابر با هزینه نهایی (MC) باشد، یعنی:

MR = MC

پس از تعیین مقدار تولید بهینه، انحصارگر قیمت را از روی منحنی تقاضا تعیین می‌کند. این فرآیند نشان می‌دهد که انحصارگر برای هر سطح قیمت، یک مقدار عرضه مشخص را انتخاب نمی‌کند، بلکه مقدار تولید و قیمت به طور همزمان از طریق بهینه‌سازی سود تعیین می‌شوند. این برخلاف رفتار بنگاه رقابتی است که برای هر قیمت، مقدار عرضه مشخصی را از روی منحنی هزینه نهایی خود تعیین می‌کند.

به عبارت دیگر، در بازار انحصاری، انحصارگر یک تابع عرضه به معنای سنتی (رابطه یک‌به‌یک بین قیمت و مقدار عرضه) ندارد، زیرا مقدار عرضه نه تنها به هزینه‌های تولید (مانند هزینه نهایی) بلکه به شکل منحنی تقاضا و کشش قیمتی تقاضا نیز وابسته است. برای یک قیمت مشخص، انحصارگر ممکن است مقادیر متفاوتی را عرضه کند، بسته به اینکه منحنی تقاضا چگونه باشد. این وابستگی به تقاضا باعث می‌شود که نتوانیم یک منحنی عرضه مشخص و ثابت برای انحصارگر تعریف کنیم.

مقایسه با سایر ساختارهای بازار

در بازارهای دیگر، مانند رقابت کامل یا انحصار چندجانبه (Oligopoly)، ممکن است بتوان منحنی عرضه‌ای را تعریف کرد، اما در انحصار خالص، به دلیل وابستگی تصمیم‌گیری به تقاضای بازار، این امکان وجود ندارد. برای مثال، در رقابت کامل، منحنی عرضه بازار از تجمیع منحنی‌های عرضه بنگاه‌ها (که همان منحنی‌های هزینه نهایی هستند) به دست می‌آید. اما در انحصار، چون تنها یک بنگاه وجود دارد و این بنگاه قیمت را تعیین می‌کند، مفهوم منحنی عرضه به شکل سنتی بی‌معنا می‌شود.

استثناها و حالت‌های خاص

در برخی موارد خاص، ممکن است شرایطی ایجاد شود که بتوان برای انحصارگر یک رابطه شبیه به منحنی عرضه تعریف کرد. برای مثال، اگر انحصارگر با یک تابع تقاضا یا هزینه خاص مواجه باشد که رابطه‌ای مشخص بین قیمت و مقدار عرضه ایجاد کند، ممکن است بتوان به طور غیرمستقیم یک رابطه عرضه‌مانند استخراج کرد. اما این حالت‌ها خاص هستند و در مدل استاندارد انحصار، چنین رابطه‌ای وجود ندارد.

نتیجه‌گیری

با توجه به تحلیل فوق، می‌توان نتیجه گرفت که انحصارگر منحنی عرضه مستقل و مشخص ندارد. به عبارت دیگر:

• در بازار رقابتی، منحنی عرضه وجود دارد زیرا تولیدکنندگان قیمت‌پذیر هستند و مقدار عرضه تابعی از قیمت است.

• در انحصار، عرضه‌کننده قیمت‌گذار است و مقدار تولید تابعی از منحنی تقاضا و هزینه نهایی اوست، نه تابعی مستقل از قیمت.

بنابراین، در مدل اقتصادی استاندارد، برای یک انحصارگر نمی‌توان منحنی عرضه تعریف کرد. تصمیمات تولید و قیمت او وابسته به تعامل با منحنی تقاضا هستند و تغییر در قیمت بازار به‌تنهایی نمی‌تواند مقدار عرضه را تعیین کند. به همین دلیل، اکثر کتاب‌های درسی اقتصاد تأکید دارند که منحنی عرضه در مورد انحصارگر معنای عملی ندارد و مفهومی که در بازار رقابتی صادق است، در این حالت قابل استفاده نیست.

نکات تکمیلی

• برخی اقتصاددانان ممکن است در تحلیل‌های خاص یا در شرایط شبه‌رقابتی (Monopolistic Competition) منحنی عرضه تخمینی برای انحصارگر ارائه دهند، اما این تنها یک ابزار تحلیلی است و نه یک منحنی عرضه واقعی مانند بازار رقابتی.

• تحلیل انحصارگر بیشتر بر محور نقطه بهینه تولید و قیمت و اثرات آن بر رفاه اجتماعی و انباشت سود متمرکز است و کمتر به مفهوم عرضه به‌عنوان تابعی از قیمت پرداخته می‌شود.

سوالات متداول 

۱. آیا انحصارگر مانند شرکت‌های رقابتی دارای منحنی عرضه است؟

خیر. در بازار رقابتی، منحنی عرضه رابطه مستقیمی بین قیمت و مقدار عرضه نشان می‌دهد. اما در انحصار، شرکت قیمت‌گذار است و مقدار تولید تابعی از منحنی تقاضا و هزینه نهایی است، نه تابع مستقلی از قیمت. بنابراین برای انحصارگر نمی‌توان منحنی عرضه مشخص تعریف کرد.

۲. چرا انحصارگر منحنی عرضه ندارد؟

زیرا تصمیم تولید و قیمت انحصارگر بر اساس حداکثرسازی سود و تعامل با منحنی تقاضا اتخاذ می‌شود. تغییر قیمت بازار به تنهایی نمی‌تواند مقدار عرضه را مشخص کند، در حالی که در بازار رقابتی این امکان وجود دارد.

۳. انحصارگر چگونه مقدار تولید و قیمت را تعیین می‌کند؟

انحصارگر نقطه‌ای را انتخاب می‌کند که در آن هزینه نهایی (MC) برابر با درآمد نهایی (MR) باشد. سپس از منحنی تقاضا، قیمتی که مصرف‌کنندگان حاضر به پرداخت آن هستند را تعیین می‌کند.

۴. آیا می‌توان منحنی عرضه تخمینی برای انحصارگر رسم کرد؟

در برخی تحلیل‌های اقتصادی یا مدل‌های شبه‌رقابتی، ممکن است منحنی عرضه تخمینی ارائه شود، اما این تنها یک ابزار تحلیلی است و نمایانگر یک رابطه مستقل بین قیمت و مقدار عرضه نیست.

۵. چه تفاوتی بین منحنی عرضه در بازار رقابتی و انحصاری وجود دارد؟

• در بازار رقابتی: قیمت بازار داده شده است و مقدار عرضه تابعی از قیمت است.

• در انحصار: قیمت توسط انحصارگر تعیین می‌شود و مقدار عرضه تابعی از قیمت نیست، بلکه تابع منحنی تقاضا و هزینه نهایی است.

۶. آیا مفهوم عرضه در انحصار بی‌معنی است؟

نه کاملاً. عرضه در انحصار وجود دارد، اما منحنی عرضه مستقل و قابل رسم مانند بازار رقابتی ندارد. تحلیل عرضه در این حالت به بررسی نقطه بهینه تولید و قیمت محدود می‌شود.

۷. چرا این موضوع برای اقتصاددانان اهمیت دارد؟

چون نشان می‌دهد رفتار بازار در انحصار متفاوت از بازار رقابتی است و سیاست‌گذاری، مالیات و مقررات ضدانحصاری باید با درک این تفاوت‌ها طراحی شود.