ریسک نرخ بهره Interest Rate Risk

ریسک نرخ بهره یکی از مهم‌ترین انواع ریسک‌های مالی است که بسیاری از سرمایه‌گذاران، مؤسسات مالی، بانک‌ها، و حتی دولت‌ها با آن مواجه هستند. این نوع ریسک ناشی از تغییرات در نرخ بهره بازار است و می‌تواند تأثیرات عمده‌ای بر ارزش سرمایه‌گذاری‌ها، هزینه‌های تأمین مالی، و سودآوری شرکت‌ها داشته باشد.

ریسک نرخ بهره به احتمال زیان مالی ناشی از تغییرات پیش‌بینی‌نشده در نرخ بهره گفته می‌شود. این ریسک زمانی رخ می‌دهد که تغییر در نرخ بهره بازار بر ارزش دارایی‌ها و بدهی‌های مالی، جریان‌های نقدی یا سودآوری یک فرد یا نهاد تأثیر بگذارد.

به‌عبارت ساده‌تر، هرگاه نرخ بهره افزایش یا کاهش یابد، ارزش فعلی سرمایه‌گذاری‌ها و بدهی‌های وابسته به نرخ بهره دچار تغییر می‌شود. این تغییرات می‌توانند مثبت یا منفی باشند، اما اغلب برای سرمایه‌گذاران و مؤسسات مالی به‌عنوان یک عامل نااطمینانی در نظر گرفته می‌شوند.

به طور خلاصه:

• ریسک نرخ بهره پتانسیلی است که تغییر در نرخ بهره کلی باعث کاهش ارزش اوراق قرضه یا سایر سرمایه گذاری با نرخ ثابت می شود.
• با افزایش نرخ بهره، قیمت اوراق قرضه کاهش می یابد و بالعکس. این بدان معناست که قیمت بازار اوراق قرضه موجود کاهش می یابد تا نرخ های جذاب تر انتشار اوراق جدید را جبران کند.
• ریسک نرخ بهره با طول مدت اوراق بهادار با درآمد ثابت اندازه‌گیری می‌شود و اوراق قرضه بلندمدت حساسیت قیمتی بیشتری نسبت به تغییرات نرخ دارند.
• ریسک نرخ بهره را می‌توان از طریق تنوع در سررسید اوراق قرضه کاهش داد یا با استفاده از مشتقات نرخ بهره پوشش داد.

ریسک نرخ بهره چگونه ایجاد می‌شود؟

• اوراق با درآمد ثابت: اوراق با درآمد ثابت مانند اوراق قرضه، دارای نرخ بهره مشخصی هستند. اگر نرخ بهره بازار افزایش یابد، ارزش این اوراق کاهش می‌یابد. زیرا سرمایه‌گذاران می‌توانند با خرید اوراق جدید با نرخ بهره بالاتر، بازدهی بیشتری کسب کنند.
• سهام: اگر نرخ بهره افزایش یابد، هزینه تأمین مالی برای شرکت‌ها افزایش می‌یابد و این می‌تواند بر سودآوری آن‌ها و در نتیجه بر قیمت سهام تأثیر بگذارد.
• املاک و مستغلات: افزایش نرخ بهره باعث افزایش هزینه وام مسکن می‌شود و می‌تواند تقاضا برای خرید مسکن را کاهش دهد و در نتیجه بر قیمت املاک تأثیر بگذارد.

دلایل اهمیت ریسک نرخ بهره

• تأثیر بر سودآوری: تغییرات نرخ بهره می‌تواند بر هزینه‌های تأمین مالی و سود سرمایه‌گذاری‌ها تأثیر بگذارد.
• تأثیر بر قیمت اوراق بهادار: نرخ بهره مستقیماً بر ارزش اوراق قرضه، سهام، و سایر ابزارهای مالی اثر دارد.
• عدم قطعیت در برنامه‌ریزی مالی: شرکت‌ها و مؤسسات مالی ممکن است نتوانند برنامه‌ریزی دقیقی برای آینده داشته باشند.
• اثرات کلان اقتصادی: تغییرات نرخ بهره می‌تواند سیاست‌های پولی، تورم، و رشد اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد.

انواع ریسک نرخ بهره

ریسک نرخ بهره را می‌توان به چند دسته کلی تقسیم کرد که هرکدام از جنبه‌های مختلفی بر سرمایه‌گذاری‌ها و بدهی‌ها تأثیر می‌گذارند:

1. ریسک قیمت (Price Risk): این نوع ریسک به تغییرات قیمت اوراق بهادار به‌دلیل تغییر در نرخ بهره مربوط است. به‌طور کلی، وقتی نرخ بهره افزایش می‌یابد، قیمت اوراق قرضه کاهش می‌یابد و برعکس.
2. ریسک جریان نقدی (Cash Flow Risk): در این نوع ریسک، تغییرات نرخ بهره بر جریان‌های نقدی حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها یا بدهی‌ها تأثیر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، وام‌های با نرخ بهره متغیر ممکن است با افزایش نرخ بهره گران‌تر شوند.
3. ریسک تجدید سرمایه‌گذاری (Reinvestment Risk): این نوع ریسک زمانی رخ می‌دهد که سرمایه‌گذار نتواند سود یا اصل سرمایه را با نرخ بهره فعلی یا بالاتر مجدداً سرمایه‌گذاری کند. کاهش نرخ بهره این ریسک را افزایش می‌دهد.
4. ریسک ساختار مدت (Maturity Risk): به تفاوت در حساسیت دارایی‌ها و بدهی‌ها به تغییرات نرخ بهره بر اساس مدت‌زمان آن‌ها اشاره دارد. اوراق با سررسید طولانی‌تر معمولاً نسبت به تغییرات نرخ بهره حساس‌تر هستند.
5. ریسک نرخ بهره متقابل (Basis Risk): این ریسک زمانی رخ می‌دهد که نرخ بهره در دو بازار یا برای دو ابزار مالی مختلف به شکل متفاوتی تغییر کند.

عوامل مؤثر بر ریسک نرخ بهره

چند عامل کلیدی می‌توانند تغییرات نرخ بهره و در نتیجه ریسک مرتبط با آن را تحت تأثیر قرار دهند:

• سیاست‌های پولی بانک مرکزی: بانک‌های مرکزی مانند فدرال رزرو، بانک مرکزی اروپا، یا بانک مرکزی ایران از ابزارهای سیاست پولی برای تنظیم نرخ بهره استفاده می‌کنند.
• تورم: نرخ تورم بالاتر معمولاً باعث افزایش نرخ بهره می‌شود، زیرا سرمایه‌گذاران نرخ‌های بازده بالاتری برای جبران کاهش قدرت خرید طلب می‌کنند.
• شرایط اقتصادی: رکود یا رشد اقتصادی می‌تواند بر نرخ بهره تأثیر بگذارد. در دوران رکود، نرخ بهره معمولاً کاهش می‌یابد تا اقتصاد تحریک شود.
• عرضه و تقاضای سرمایه: افزایش تقاضا برای سرمایه (وام‌ها) می‌تواند نرخ بهره را افزایش دهد، درحالی‌که عرضه بیشتر سرمایه باعث کاهش آن می‌شود.
• عوامل جهانی: نرخ بهره در کشورهای دیگر و تغییرات اقتصادی جهانی نیز می‌توانند تأثیرات غیرمستقیمی بر ریسک نرخ بهره در یک کشور داشته باشند.

تأثیرات ریسک نرخ بهره

• بر بازار اوراق قرضه: تغییرات نرخ بهره تأثیر مستقیمی بر قیمت اوراق قرضه دارد. با افزایش نرخ بهره، قیمت اوراق قرضه کاهش می‌یابد و بالعکس.
• بر بازار سهام: افزایش نرخ بهره ممکن است هزینه‌های تأمین مالی شرکت‌ها را افزایش دهد و در نتیجه سودآوری آن‌ها کاهش یابد. این موضوع می‌تواند به کاهش قیمت سهام منجر شود.
• بر وام‌ها و بدهی‌ها: برای وام‌های با نرخ بهره متغیر، افزایش نرخ بهره می‌تواند هزینه پرداخت اقساط را افزایش دهد.
• بر سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت: در سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت، تغییرات نرخ بهره می‌تواند جریان‌های نقدی پیش‌بینی‌شده را تحت تأثیر قرار دهد.
• بر مصرف‌کنندگان: تغییرات در نرخ بهره می‌تواند بر هزینه وام‌های مسکن، خودرو، و کارت‌های اعتباری تأثیر بگذارد، که این امر رفتار مصرف‌کنندگان را تغییر می‌دهد.

مثالی از ریسک نرخ بهره

اجازه دهید ریسک نرخ بهره را از طریق یک مثال درک کنیم.

اگر سرمایه گذار مقداری را با نرخ ثابت سرمایه گذاری کرده باشد و قیمت رایج که نرخ کوپن ۵% را به او پیشنهاد می کند و اگر پس از آن بهره به ۶% افزایش یابد، قیمت اوراق کاهش می یابد. این به این دلیل است که اوراق قرضه نرخ ۵ درصد را ارائه می دهد در حالی که بازار نرخ بازدهی ۶ درصدی را ارائه می دهد.

بنابراین اگر سرمایه‌گذار بخواهد این اوراق را در بازار بفروشد، خریدار مبلغ کمتری را برای اوراق به او پیشنهاد می‌کند زیرا این اوراق در مقایسه با بازار کم‌بازده است. با انجام این کار، سرمایه گذار جدید سعی می کند بازدهی مشابه بازار را به دست آورد، زیرا مبلغ سرمایه گذاری شده کمتر است.

به عبارت دیگر، هزینه فرصت کسب بازده بهتر در جاهای دیگر با افزایش نرخ بهره افزایش می یابد. از این رو منجر به کاهش قیمت اوراق می شود. راه های مختلفی برای مبارزه با ریسک نرخ بهره وجود دارد. می توان خرید کردسوآپ نرخ بهره، برای پوشش ریسک اوراق بهادار را فراخوانی یا قرار داد یا در اوراق بهادار با همبستگی منفی سرمایه گذاری کرد.

تاثیر تغییر نرخ بهره بر اوراق قرضه

تغییر نرخ بهره به میزان متفاوتی بر اوراق قرضه با سررسیدهای مختلف تأثیر می گذارد. این همبستگی بین حرکت نرخ بهره و حرکت در قیمت با افزایش سررسید قوی تر می شود. دلیل این امر این است که در صورت افزایش نرخ بهره، اوراق با سررسید طولانی‌تر در مقایسه با اوراق با سررسید کوتاه‌تر، برای مدت طولانی‌تری از نرخ بهره کمتری برخوردار خواهد بود. به همین دلیل است که سرمایه گذاری در اوراق قرضه با سررسیدهای مختلف به عنوان یک تکنیک پوشش ریسک برای مقابله با ریسک نرخ بهره استفاده می شود.

 اگر هر دو نوع اوراق را با سررسید یکسان در نظر بگیریم، به دلیل افزایش نرخ سود نسبت به اوراق کوپنی، کاهش شدیدتری را در قیمت اوراق کوپنی صفر تجربه خواهیم کرد. این به این دلیل است که کل مبلغ در پایان مدت مقرر در مورد اوراق کوپن صفر دریافت می شود و از این رو افزایش می یابد. مدت زمان موثر در حالی که بازده به صورت دوره ای در مورد اوراق کوپنی ایجاد می شود و از این رو مدت زمان موثر بازپرداخت را کاهش می دهد.

ریسک نرخ بهره نیز تحت تاثیر نرخ کوپن است. اوراق قرضه با نرخ کوپن پایین تر در مقایسه با اوراق با نرخ بهره بالاتر ریسک نرخ بهره بالاتری دارد. این چنین است، زیرا یک تغییر کوچک در نرخ سود بازار به راحتی می تواند بر نرخ کوپن پایین تر باشد و قیمت بازار آن اوراق را کاهش دهد.

محاسبه مدت زمان و تغییر قیمت به دلیل تغییر نرخ بهره

مدت زمان اوراق بهادار مستقیماً به میزان تأثیر تغییر در نرخ بهره بر قیمت بستگی دارد. با بلوغ فرق دارد. تغییر مورد انتظار در قیمت را در نتیجه تغییر ۱% در نرخ بهره محاسبه می کند. کشش قیمتی تقاضا را تقریبی می کند. با جمع آوری حاصل ضرب دوره زمانی جریان نقدی و وزن های مربوطه که بر اساس ارزش فعلی جریان های نقدی محاسبه می شود، محاسبه می شود.

مثال

اوراق قرضه پنج ساله با ارزش اسمی ۱۰۰ دلار با نرخ کوپن ۶ درصد منتشر می شود. بازدهی بازار مرکب شش ماهه ۸ درصدی دارد. مدت زمان را محاسبه کنید.

راه حل:

پرداخت کوپن به صورت شش ماهه انجام می شود. بنابراین، جریان نقدی پس از هر ۶ ماه نیمی از ۶٪ خواهد بود، یعنی ۳ دلار.

از این رو، مدت این اوراق ۳٫۵۹۹ سال و سررسید آن ۴ سال است. قیمت اوراق قرضه مجموع ارزش فعلی تمام جریان های نقدی است که ۹۳٫۲۷ دلار است.

تغییر قیمت متناسب با تغییر نرخ بهره است که با استفاده از فرمول زیر محاسبه می شود:

بنابراین، اگر درصد افزایش نرخ بهره ۰٫۱٪ باشد، در مثال بالا، تغییر در قیمت خواهد بود: -۰٫۱٪ * ۳٫۵۹۹ * ۹۳٫۲۷ = -۰٫۳۴ دلار

قیمت جدید اوراق قرضه = ۹۳٫۲۷ دلار – ۰٫۳۴ دلار = ۹۲٫۹۳ دلار خواهد بود.

مزایا

• سود حاصل از تغییرات نرخ بهره مطلوب
• سود آربیتراژ با فعالیت در بازارهای متعدد
• ایجاد بستر بازار کارآمد از طریق معرفی شرکت کنندگانی مانند بیمه

معایب

• زیان احتمالی ناشی از تغییرات غیرمنتظره نرخ بهره
• افزایش هزینه یعنی هزینه پوشش، هزینه مدیریت و غیره

مدیریت ریسک نرخ بهره

برای کاهش اثرات منفی ریسک نرخ بهره، استراتژی‌های متنوعی وجود دارد که افراد و مؤسسات مالی می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند:

• 1. پوشش ریسک (Hedging): استفاده از ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی، اختیارات، و معاوضه‌ها (Swaps) می‌تواند ریسک نرخ بهره را کاهش دهد.
• 2. تطبیق مدت‌زمان دارایی‌ها و بدهی‌ها: هماهنگ کردن سررسید بدهی‌ها و دارایی‌ها می‌تواند حساسیت به تغییرات نرخ بهره را کاهش دهد.
• 3. تنوع‌بخشی: سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مختلف با حساسیت‌های متفاوت به نرخ بهره می‌تواند ریسک را کاهش دهد.
• 4. استفاده از اوراق بهادار با نرخ متغیر: سرمایه‌گذاری در اوراقی که نرخ بهره آن‌ها به‌صورت دوره‌ای تنظیم می‌شود می‌تواند تأثیر تغییرات نرخ بهره را محدود کند.
• 5. مدیریت نقدینگی: شرکت‌ها و مؤسسات مالی باید جریان‌های نقدی خود را به‌گونه‌ای مدیریت کنند که در شرایط تغییر نرخ بهره دچار کمبود نقدینگی نشوند.

چگونه ریسک نرخ بهره را کاهش دهیم؟

همانند سایر انواع ریسک، ریسک نرخ بهره نیز قابل کاهش است. رایج ترین ابزارهای کاهش نرخ بهره عبارتند از:

تنوع:اگر یک دارنده اوراق از ریسک نرخ بهره که می تواند بر ارزش پرتفوی او تأثیر منفی بگذارد می ترسد، می تواند پرتفوی موجود خود را با افزودن اوراق بهاداری که ارزش آنها کمتر در معرض نوسانات نرخ بهره است (مثلاً حقوق صاحبان سهام) متنوع کند. اگر سرمایه گذار دارای پرتفوی «فقط اوراق قرضه» باشد، می تواند با گنجاندن ترکیبی از اوراق قرضه کوتاه مدت و بلندمدت، پرتفوی را متنوع کند.

پرچین: ریسک نرخ بهره را می توان از طریق استراتژی های پوشش ریسک نیز کاهش داد. این استراتژی ها به طور کلی شامل خرید انواع مختلف مشتقات می شود. رایج‌ترین نمونه‌ها عبارتند از سوآپ نرخ بهره، اختیار معامله، قراردادهای آتی و نرخ آتی.

نتیجه گیری

ریسک نرخ بهره محرک اصلی بازارها است. تأثیر مستقیم بر اوراق بهادار با درآمد ثابت و تأثیر غیرمستقیم بر قیمت سهام دارد. همچنین به طور مستقیم بر نرخ ارز خارجی تأثیر می گذارد. راه‌های زیادی برای محافظت از این خطرات وجود دارد و بازاری که چنین محصولاتی را ارائه می‌کند، نقدشوندگی و کارآمدی بالایی دارد اگرچه هزینه ای در بر دارد. 

سؤالات متداول

ریسک نرخ بهره چیست؟

ریسک نرخ بهره به احتمال زیان ناشی از تغییرات غیرمنتظره در نرخ بهره بازار گفته می‌شود که می‌تواند بر ارزش دارایی‌ها، بدهی‌ها، یا سودآوری یک فرد یا سازمان تأثیر بگذارد.

چه عواملی بر ریسک نرخ بهره تأثیر می‌گذارند؟

عوامل اصلی شامل:

• سیاست‌های پولی بانک مرکزی
• نرخ تورم
• شرایط اقتصادی (رکود یا رونق)
• عرضه و تقاضای سرمایه در بازار
• تغییرات نرخ بهره در کشورهای دیگر

چگونه تغییر نرخ بهره بر اوراق قرضه تأثیر می‌گذارد؟

هنگامی که نرخ بهره افزایش می‌یابد، قیمت اوراق قرضه کاهش می‌یابد. به همین ترتیب، کاهش نرخ بهره باعث افزایش قیمت اوراق قرضه می‌شود.

ریسک نرخ بهره برای چه کسانی اهمیت دارد؟

• سرمایه‌گذاران در اوراق قرضه
• بانک‌ها و مؤسسات مالی
• شرکت‌هایی که وام‌های بلندمدت دارند
• دولت‌ها و سازمان‌هایی که بدهی‌های کلان دارند

ریسک نرخ بهره چگونه بر وام‌ها تأثیر می‌گذارد؟

• وام‌های با نرخ بهره ثابت: تغییر نرخ بهره تأثیری بر مبلغ اقساط ندارد.
• وام‌های با نرخ بهره متغیر: افزایش نرخ بهره باعث افزایش هزینه اقساط می‌شود.

چگونه می‌توان ریسک نرخ بهره را مدیریت کرد؟

• استفاده از ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله
• تنوع‌بخشی در سرمایه‌گذاری‌ها
• تطبیق سررسید دارایی‌ها و بدهی‌ها
• استفاده از اوراق بهادار با نرخ بهره متغیر
• مدیریت نقدینگی

ریسک جریان نقدی در نرخ بهره چیست؟

این ریسک به تأثیر تغییرات نرخ بهره بر جریان‌های نقدی حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها یا بدهی‌ها اشاره دارد. به‌عنوان مثال، اگر نرخ بهره افزایش یابد، جریان نقدی وام‌های با نرخ متغیر ممکن است کاهش یابد.

آیا ریسک نرخ بهره بر بازار سهام تأثیر می‌گذارد؟

بله، افزایش نرخ بهره معمولاً هزینه‌های تأمین مالی شرکت‌ها را افزایش می‌دهد که می‌تواند به کاهش سودآوری و در نتیجه کاهش قیمت سهام منجر شود.

تفاوت بین ریسک قیمت و ریسک تجدید سرمایه‌گذاری چیست؟

• ریسک قیمت: تغییرات نرخ بهره بر قیمت اوراق قرضه تأثیر می‌گذارد.
• ریسک تجدید سرمایه‌گذاری: زمانی رخ می‌دهد که نرخ بهره کاهش یافته و سرمایه‌گذار نتواند سود یا اصل سرمایه را با نرخ‌های قبلی مجدداً سرمایه‌گذاری کند.

ابزارهای مالی برای پوشش ریسک نرخ بهره چیست؟

ابزارهایی مانند قراردادهای آتی، اختیار معامله، و معاوضه نرخ بهره (Interest Rate Swaps) برای کاهش اثرات تغییرات نرخ بهره استفاده می‌شوند.

چرا بانک‌ها به ریسک نرخ بهره حساس هستند؟

بانک‌ها به دلیل ترازنامه‌های خود که شامل وام‌ها (دارایی‌ها) و سپرده‌ها (بدهی‌ها) است، در معرض تغییرات نرخ بهره قرار دارند. هرگونه تغییر می‌تواند سودآوری آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد.

ریسک نرخ بهره در اقتصاد کلان چه نقشی دارد؟

تغییرات نرخ بهره می‌تواند بر سیاست‌های پولی، تورم، سرمایه‌گذاری‌های کلان، و رشد اقتصادی اثرگذار باشد. بانک‌های مرکزی از نرخ بهره به‌عنوان ابزاری برای مدیریت اقتصاد استفاده می‌کنند.

چه تفاوتی بین نرخ بهره کوتاه‌مدت و بلندمدت وجود دارد؟

• نرخ بهره کوتاه‌مدت معمولاً توسط بانک مرکزی تنظیم می‌شود و برای سیاست‌های پولی استفاده می‌شود.
• نرخ بهره بلندمدت بر اساس انتظارات بازار و شرایط اقتصادی تعیین می‌شود و تأثیر بیشتری بر سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت دارد.

چه کسانی بیشترین آسیب را از افزایش نرخ بهره می‌بینند؟

• افرادی که وام با نرخ بهره متغیر دارند
• شرکت‌هایی که بدهی‌های کلان دارند
• سرمایه‌گذارانی که در اوراق قرضه بلندمدت سرمایه‌گذاری کرده‌اند

آیا کاهش نرخ بهره همیشه مثبت است؟

کاهش نرخ بهره می‌تواند هزینه تأمین مالی را کاهش دهد، اما ممکن است منجر به کاهش بازده سرمایه‌گذاری‌ها و افزایش ریسک تجدید سرمایه‌گذاری شود. همچنین، کاهش بیش از حد نرخ بهره ممکن است باعث افزایش تورم شود.