انحصار در اقتصاد Monopoly

واژه انحصار برگرفته از اصطلاح یونانی Monopoly است؛ ترکیبی از دو واژه‌ی monos به‌معنای «تک» یا «یگانه» و polein به‌معنای «فروختن». در علم اقتصاد، انحصار به وضعیتی گفته می‌شود که در آن تنها تعداد بسیار محدودی از تولیدکنندگان یا فروشندگان برای یک کالا یا خدمت وجود دارند، و برای آن محصول جانشین قابل‌ملاحظه‌ای در بازار یافت نمی‌شود.

در چنین شرایطی، فروشنده‌ی انحـصاری می‌تواند قیمت کالا را افزایش دهد بدون آن‌که کاهش چشمگیری در میزان فروش خود تجربه کند؛ چرا که مصرف‌کنندگان گزینه‌ی جایگزین در اختیار ندارند. به این ویژگی، «قدرت انحصاری» گفته می‌شود.

منابع انحصار

یکی از اصلی‌ترین منابع به‌وجود آمدن انحـصار، مالکیت انحصاری بر یک نهاده‌ی حیاتی تولید است. هنگامی‌که تنها یک شرکت یا نهاد به منبعی کلیدی برای تولید یک کالا یا خدمت دسترسی دارد، عملاً امکان رقابت برای دیگران از بین می‌رود و شرایط انحصاری شکل می‌گیرد.

به‌عنوان نمونه، تصور کنید در یک شهر فقط یک شرکت مسئول تأمین و عرضه‌ی آب باشد. از آن‌جا که این شرکت تنها دارنده‌ی زیرساخت‌ها و منابع لازم برای تولید و توزیع آب است، عملاً اختیار کامل قیمت‌گذاری را در دست دارد.

با توجه به اینکه آب یک نیاز حیاتی و غیرقابل‌جایگزین برای مصرف‌کنندگان است، مردم ناچارند با هر قیمتی که این شرکت تعیین می‌کند، آب را خریداری کنند. این وضعیت، نمونه‌ای روشن از انحصار ناشی از مالکیت منبع اصلی تولید است.

انحصار کامل یا مونوپولی

بازار انحصار کامل یا مونوپولی به بازاری گفته می‌شود که در آن یک فروشنده یا عرضه‌کننده تنها مسئول فروش یک محصول (کالا یا خدمت) است. در این بازار، حتی اگر در همان صنعت یا بخش محصول‌های دیگری ارائه شوند، این محصولات به قدری متفاوت هستند که نمی‌توان آن‌ها را به عنوان جایگزین مستقیم برای محصول انحصاری در نظر گرفت.

بیشتر بخوانید: بازار انحصار کامل چیست؟

مثال‌هایی از انحصار کامل

• مثال 1: فرض کنید شرکتی در ایران تور سفر به قطب شمال را ارائه می‌دهد. اگر چه این شرکت تنها عرضه‌کننده این تور است، اما نمی‌توان این بازار را انحصاری دانست، چرا که موانع ورود برای سایر شرکت‌ها بسیار کم است و دیگر شرکت‌ها می‌توانند به راحتی وارد بازار شوند.
• مثال 2: حالا تصور کنید شرکت ارتباطات زیرساخت تنها عرضه‌کننده خدمات زیربنایی اینترنت در کشور است. این شرکت انحصار قانونی در ارائه این خدمات دارد و هیچ شرکتی بدون مجوز نمی‌تواند به طور قانونی در این بخش فعالیت کند. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که بازار اینترنت کشور در واقع نمونه‌ای از بازار انحصار کامل باشد، چرا که دیگر شرکت‌ها به دلیل محدودیت‌های قانونی و نیاز به مجوزهای خاص نمی‌توانند وارد این بازار شوند.

تفاوت بین مونوپولی واقعی و وضعیت‌هایی با یک عرضه‌کننده

در حالی که ممکن است در شرایطی خاص یک محصول تنها توسط یک عرضه‌کننده در بازار ارائه شود، این به خودی خود به معنای انحصار نیست. برای آن که وضعیت انحصار کامل (مونوپولی) ایجاد شود، باید موانع قابل توجهی برای ورود رقبا وجود داشته باشد که باعث شود عرضه‌کننده فعلی از ورود رقبای جدید نگران نباشد.

انحصار دوجانبه

بازار انحصار دوجانبه (Duopoly) به حالتی گفته می‌شود که در آن دو شرکت یا سازمان بزرگ، بخش عمده‌ای از بازار را در اختیار دارند. این دو عرضه‌کننده غالباً تنها بازیگران اصلی در بازار هستند و سایر رقبا یا سهم بسیار کوچکی از بازار را دارند، یا اصلاً وجود ندارند.

در واقع، در این بازار، رقابت عمدتاً بین دو عرضه‌کننده است و دو شرکت اصلی تعیین‌کننده قیمت‌ها، عرضه و تقاضا در بازار خواهند بود.

بیشتر بخوانید: بازار انحصاری چیست؟

مثال‌های انحصار دوجانبه

• بازار سیستم‌عامل‌های موبایل: در این بازار، اندروید و iOS دو سیستم‌عامل اصلی هستند که بیش از 98٪ سهم بازار را در اختیار دارند. سایر رقبا مانند سامسونگ، لینوکس و ویندوز تنها سهمی بسیار کوچک (کمتر از 2٪) از بازار دارند.
• بازار هواپیماهای تجاری بزرگ: در این صنعت، دو شرکت اصلی بوئینگ و ایرباس تقریباً تمام بازار تولید هواپیماهای تجاری بزرگ را در اختیار دارند و رقبای آنها سهم زیادی از بازار را به خود اختصاص نمی‌دهند.

انحصار چندجانبه

بازار انحـصار چندجانبه (Oligopoly) به وضعیتی گفته می‌شود که در آن تعداد کمی از عرضه‌کنندگان (عمدتاً کمتر از پنج یا ده شرکت) بازار را کنترل می‌کنند و بخش بزرگی از تولید یا خدمات را در اختیار دارند. در این بازار، رقابت هنوز وجود دارد، اما محدود و در کنترل تعداد محدودی شرکت است.

بیشتر بخوانید: بازار انحصار چند جانبه چیست؟

مثال‌های انحصار چندجانبه

• صنعت خدمات مخابراتی: در بسیاری از کشورها، تعداد محدودی شرکت‌های مخابراتی هستند که تقریباً تمام خدمات اینترنت و ارتباطات تلفنی را ارائه می‌دهند.
• صنعت تولید خودرو: در بسیاری از بازارهای جهانی، چند شرکت بزرگ نظیر جنرال موتورز، فولکس‌واگن، تویوتا و دیگران، بخش بزرگی از تولید خودرو را در اختیار دارند.

کارتل‌ها و تبانی

گاهی اوقات، در بازارهای انحـصار چندجانبه، شرکت‌ها ممکن است به طور غیررسمی با یکدیگر به توافق برسند تا از رقابت یکدیگر بکاهند و به قیمت‌های بالا دست یابند. این نوع توافق‌ها را کارتل می‌نامند. کارتل‌ها به‌ویژه در بازارهای جهانی می‌توانند تأثیرات نامطلوبی به همراه داشته باشند، چرا که رقابت آزاد را محدود کرده و منافع مصرف‌کنندگان را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

یکی از نمونه‌های معروف که در آن بحث کارتل مطرح است، اوپک (OPEC) است که برخی منتقدان آن را به عنوان یک کارتل در نظر می‌گیرند. اوپک برای کنترل تولید نفت و تأثیرگذاری بر قیمت‌های جهانی نفت اقدام به هماهنگی میان اعضا می‌کند.

• نکته: اگرچه برخی از تحلیلگران اوپک را به عنوان یک کارتل می‌بینند، اعضای اوپک معمولاً تأکید دارند که این سازمان بیشتر با هدف مدیریت بازار نفت و جلوگیری از نوسانات شدید قیمت‌ها تشکیل شده است.

ویژگی‌های بازار انحصاری

بازار انحصاری به بازاری اطلاق می‌شود که در آن تنها یک فروشنده یا تولیدکننده، کنترل کامل عرضه یک کالا یا خدمت را در اختیار دارد. در چنین بازاری، رقابت به‌صورت کامل حذف شده و بنگاه انحصاری قدرت زیادی در تعیین قیمت دارد.

در ادامه، به مهم‌ترین ویژگی‌های این نوع بازار اشاره می‌شود:

• تک‌فروشی (وجود تنها یک عرضه‌کننده): در بازار انحصاری، تنها یک بنگاه یا فروشنده برای یک کالا یا خدمت خاص وجود دارد و هیچ رقیبی برای او مطرح نیست. در نتیجه، این فروشنده می‌تواند آزادانه در مورد قیمت و میزان تولید تصمیم‌گیری کند.
• عدم وجود جانشین نزدیک: کالا یا خدمتی که در این بازار عرضه می‌شود، جانشین نزدیک و قابل‌دسترس دیگری ندارد. بنابراین مصرف‌کنندگان ناچار به خرید همان محصول با قیمت تعیین‌شده از سوی انحصارگر هستند.
• قدرت تعیین قیمت توسط فروشنده: برخلاف بازار رقابتی، در بازار انحصاری قیمت توسط فروشنده تعیین می‌شود و مصرف‌کنندگان در این فرآیند نقش چندانی ندارند. فروشنده تلاش می‌کند با تولید در سطحی خاص، حداکثر سود را کسب کند، حتی اگر این سطح تولید از نظر اجتماعی ناکارآمد باشد.
• فقدان رقابت: یکی از بارزترین ویژگی‌های بازار انحصاری، نبود رقابت میان فروشندگان است. این موضوع سبب می‌شود که انگیزه‌ای برای بهبود کیفیت محصول یا کاهش قیمت وجود نداشته باشد.
• سطح پایین مقررات و استانداردها: در بسیاری از بازارهای انحصاری، استانداردهای قانونی و نظارتی یا وجود ندارند یا به صورت حداقلی اجرا می‌شوند. این امر باعث می‌شود که کیفیت کالاها و خدمات چندان مورد توجه قرار نگیرد و در نتیجه، مصرف‌کنندگان آسیب ببینند.
• کنترل منابع تولید: برخی انحصارگران با در اختیار گرفتن منابع اولیه یا مواد خام، عملاً رقبای بالقوه را از امکان تولید و ورود به بازار محروم می‌کنند.
• انحصار قانونی یا دولتی: گاهی انحصار نه از طریق رقابت طبیعی، بلکه به‌واسطه‌ی مجوزهای قانونی یا حمایت دولت ایجاد می‌شود. دولت ممکن است به یک شرکت خاص، حق انحصاری فروش یک کالا را بدهد یا با وضع مقررات، شرایط رقابت را به گونه‌ای تنظیم کند که تنها یک بنگاه بتواند در بازار باقی بماند.
• عدم انگیزه برای نوآوری: از آنجا که رقابتی وجود ندارد، انحصارگر معمولاً انگیزه‌ای برای نوآوری، بهبود فناوری یا افزایش کیفیت ندارد، مگر آنکه فشار بیرونی (مثل نظارت دولتی یا ورود بالقوه رقبا) وجود داشته باشد.

بیشتر بخوانید: بازار رقابت کامل چیست؟

علل به‌وجود آمدن انحصار

مهم‌ترین دلیل شکل‌گیری انحصار در یک بازار، محدودیت ورود به آن بازار است. در چنین شرایطی، انحصارگر به‌عنوان تنها عرضه‌کننده‌ی کالا یا خدمت فعالیت می‌کند، زیرا سایر شرکت‌ها یا اجازه‌ی ورود به بازار را ندارند یا توانایی رقابت با او را ندارند.

موانع ورود به بازار انحصاری معمولاً از سه عامل اصلی ناشی می‌شوند:

• مالکیت انحصاری بر نهاده‌ی اصلی تولید: زمانی که یک شرکت کنترل کامل بر منبع یا نهاده‌ای حیاتی برای تولید یک کالا دارد و سایر شرکت‌ها به آن دسترسی ندارند، انحصار به‌طور طبیعی شکل می‌گیرد.
• واگذاری حقوق انحصاری از سوی دولت: دولت‌ها ممکن است به دلایل گوناگون—از جمله ملاحظات امنیتی، اقتصادی یا خدمات عمومی—حق تولید یا عرضه‌ی برخی کالاها و خدمات را به یک یا چند شرکت خاص واگذار کرده و عملاً دیگران را از ورود به آن بازار باز دارند.
• صرفه‌جویی در مقیاس و هزینه‌ی پایین تولید: در برخی موارد، یک شرکت به‌دلیل بهره‌برداری از فناوری پیشرفته، زیرساخت مناسب یا منابع ارزان‌تر، می‌تواند با هزینه‌ای بسیار پایین‌تر از رقبا تولید کند. این برتری هزینه‌ای می‌تواند رقابت را غیرممکن کرده و منجر به شکل‌گیری انحصار شود.

تأثیرات انحصار بر مصرف‌کنندگان و اقتصاد

انحصار، چه ناشی از عوامل طبیعی یا مداخلات دولتی باشد، تأثیرات گسترده‌ای بر ساختار اقتصادی دارد. این تأثیرات هم می‌توانند مثبت باشند و هم منفی، بسته به نوع انحصار و نحوه مدیریت آن.

جنبه‌های مثبت انحصار

• کاهش هزینه‌ها: در انحصارهای طبیعی، تمرکز تولید در یک بنگاه می‌تواند منجر به صرفه‌جویی در مقیاس شود. وقتی یک شرکت انحصاری نیازهای کل بازار را تأمین می‌کند، هزینه متوسط تولید کاهش می‌یابد.
• تشویق به نوآوری (در کوتاه‌مدت): انحصار موقت، مانند حق ثبت اختراع یا امتیاز نشر، به شرکت‌ها انگیزه می‌دهد تا در تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کنند؛ زیرا می‌دانند می‌توانند در دوره‌ای محدود، سود ویژه‌ای از نوآوری خود کسب کنند.
• ثبات در بازار: یک بنگاه انحصاری ممکن است از طریق تنظیم عرضه و کنترل قیمت، از نوسانات شدید قیمتی جلوگیری کند و ثبات نسبی در بازار ایجاد نماید؛ به‌ویژه در حوزه‌هایی مثل انرژی یا خدمات عمومی.

جنبه‌های منفی انحصار

• افزایش قیمت‌ها برای مصرف‌کننده: انحصارگر با محدود کردن عرضه یا عدم وجود رقبا، می‌تواند قیمت را بالاتر از سطح رقابتی تعیین کند، بدون آنکه نگران از دست دادن مشتری باشد.
• کاهش کیفیت کالا و خدمات: نبود رقیب باعث می‌شود انگیزه‌ای برای حفظ یا بهبود کیفیت وجود نداشته باشد. مشتریان ناچارند محصول موجود را بخرند، حتی اگر کیفیت پایینی داشته باشد.
• افول نوآوری در بلندمدت: برخلاف نوآوری کوتاه‌مدت ناشی از حقوق مالکیت فکری، انحصارهای طولانی‌مدت معمولاً نوآوری را کاهش می‌دهند؛ چرا که انحصارگر دیگر نیازی به تغییر یا ارتقاء محصول برای حفظ سهم بازار ندارد.
• توزیع ناعادلانه ثروت: سودهای کلان ناشی از قدرت انحصاری معمولاً به تعداد کمی از افراد یا شرکت‌ها می‌رسد. این مسئله موجب افزایش شکاف طبقاتی و نابرابری اقتصادی در سطح کلان می‌شود.

معایب بازار انحصاری

بازار انحصاری معمولاً به عنوان یک بازار مضر برای سیستم اقتصادی کشورها شناخته می‌شود، چرا که چندین مشکل اساسی در آن وجود دارد که می‌تواند تأثیر منفی بر رشد و توسعه اقتصادی داشته باشد.

در ادامه، برخی از مهم‌ترین معایب این نوع بازار بررسی شده است:

• کاهش بهره‌وری و رقابت‌پذیری: در یک بازار انحـصاری، رقابت بسیار محدود است یا وجود ندارد. این به این معناست که تولیدکننده یا عرضه‌کننده انحـصاری هیچ‌گونه فشار رقابتی برای بهبود کیفیت محصولات یا خدمات خود ندارد. بدون رقابت، این شرکت‌ها معمولاً انگیزه‌ای برای بهبود بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها یا ارتقای کیفیت ندارند. در مقابل، در یک بازار رقابتی، به دلیل وجود رقبای متعدد، شرکت‌ها مجبورند برای حفظ سهم بازار خود، کیفیت محصولات را بالا برده و هزینه‌ها را کاهش دهند.
• افزایش قیمت‌ها برای مصرف‌کنندگان: در بازار انحـصاری، شرکت انحصاری قادر است قیمت کالاها یا خدمات خود را بالا نگه دارد، چرا که هیچ رقیب دیگری وجود ندارد که بتواند قیمت را تحت فشار قرار دهد. این به معنای پرداخت قیمت‌های بالاتر توسط مصرف‌کنندگان است، حتی اگر هزینه‌های تولید کاهش یافته باشد. بنابراین، در چنین بازاری، مصرف‌کنندگان معمولاً باید هزینه‌های بیشتری را برای کالاها و خدمات مشابه بپردازند.
• کاهش نوآوری و خلاقیت: یکی از مهم‌ترین مزایای رقابت در بازار، نوآوری است. در بازاری که رقابت وجود دارد، شرکت‌ها دائماً به دنبال راه‌های جدید و بهتر برای تولید و عرضه محصولات هستند. اما در بازارهای انحصاری، جایی برای نوآوری کمتر است، زیرا شرکت انحصاری از موقعیت بدون رقیب خود بهره می‌برد و نیازی به ایجاد تغییرات جدید یا خلاقانه برای جلب توجه مصرف‌کنندگان نمی‌بیند.
• سوءاستفاده از موقعیت انحصاری: شرکت‌های انحصاری معمولاً از موقعیت خود سوءاستفاده می‌کنند و منابع اقتصادی را به شکل بهینه تخصیص نمی‌دهند. این شرکت‌ها ممکن است با ارائه محصولاتی با کیفیت پایین یا عدم تنوع در محصولات، منافع خود را به حداکثر برسانند، بدون آن که نیازی به بهبود در ارائه خدمات یا کیفیت داشته باشند. در نتیجه، رفاه اقتصادی کاهش می‌یابد.
• بلاک شدن مسیر برای شرکت‌های جدید: در بازارهای انحـصاری، به دلیل وجود موانع ورود به بازار، کسب و کارهای جدید به سختی می‌توانند وارد شوند. این موانع ممکن است شامل نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بالا، کنترل منابع اساسی توسط انحصارگر، یا قوانین و مقررات محدودکننده باشند. در نتیجه، بازار از نوآوری‌های جدید و ورود محصولات جدید محروم می‌شود.

انواع انحصار

انحـصارهای دولتی

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، یکی از دلایل شکل‌گیری انحصار، مداخله‌ی دولت در بازار و اعطای حق انحصاری فروش یا ارائه‌ی خدمات به یک بنگاه خاص است. در این حالت، دولت به دلایلی مانند مدیریت منابع حساس، تأمین منافع عمومی یا ملاحظات امنیتی، به شرکت‌هایی خاص مجوز فعالیت انحصاری می‌دهد و از ورود رقبا به بازار جلوگیری می‌کند.

در برخی موارد، ارتباطات سیاسی و نفوذ صاحبان قدرت نیز در واگذاری این حقوق انحـصاری مؤثر است و موجب شکل‌گیری انحـصارهای ناعادلانه می‌شود.

همچنین، برخی انواع انحـصارها به‌طور رسمی و قانونی از سوی دولت ایجاد می‌شوند تا از حقوق فکری و نوآوری‌ها محافظت شود. برای مثال:

• حق ثبت اختراع (Patent)
• حق مالکیت معنوی (Copyright)
• حق نشر یا امتیاز توزیع (Publishing Rights): این نوع انحـصارها به‌طور موقت به مخترعان، نویسندگان یا تولیدکنندگان واگذار می‌شود تا آن‌ها بتوانند با اطمینان از بازگشت سرمایه، به نوآوری و خلق اثر ادامه دهند. هدف نهایی این سیاست‌ها، حمایت از منافع عمومی از طریق تشویق به تولید دانش و نوآوری است.

انحصارهای طبیعی

یکی دیگر از انواع رایج انحـصار، انحـصار طبیعی است. این نوع انحصار زمانی به‌وجود می‌آید که تنها یک بنگاه بتواند کالا یا خدمتی را با کارایی و صرفه‌جویی اقتصادی به بازار عرضه کند. نمونه‌ی کلاسیک این نوع انحصار، شرکت‌های خدماتی مانند آب، برق یا گاز شهری هستند که به زیرساخت‌های گسترده و پرهزینه‌ای نیاز دارند و ایجاد رقابت در آن‌ها نه‌تنها دشوار، بلکه غیراقتصادی است.

در برخی موارد، اندازه‌ی بازار نیز عامل ایجاد انحصار طبیعی می‌شود. برای مثال، در یک شهر کوچک که جمعیت آن محدود است، ممکن است فقط یک پل یا یک سامانه‌ی حمل‌ونقل شهری برای تأمین نیازها کافی باشد. در چنین حالتی، ایجاد چندین ارائه‌دهنده نه‌تنها مقرون‌به‌صرفه نیست، بلکه می‌تواند منجر به اتلاف منابع شود. بنابراین، یک شرکت به‌طور طبیعی و بدون دخالت مستقیم دولت، به‌عنوان تنها عرضه‌کننده در بازار باقی می‌ماند.

انحصار اقتصادی (اکتسابی)

انحـصار اقتصادی زمانی شکل می‌گیرد که یک شرکت بدون حمایت قانونی یا طبیعی، با استفاده از رقابت و مزیت‌های استراتژیک مثل کاهش قیمت، تبلیغات سنگین یا کنترل زنجیره تأمین، تمام یا بیشتر سهم بازار را به‌دست می‌آورد و عملاً رقبا را حذف می‌کند. این نوع انحصار، ظاهراً قانونی است اما می‌تواند به سوءاستفاده از قدرت بازار منجر شود.

مثال معروف آن، شرکت استاندارد اویل جان دی. راکفلر در قرن 19 است که با کنترل زنجیره تولید و توزیع نفت، بیش از 90٪ بازار را در دست گرفت و سرانجام در سال 1911 به دستور دادگاه به چند شرکت کوچک‌تر تجزیه شد.

در عصر حاضر نیز نمونه‌هایی مثل گوگل، آمازون و فیسبوک، به‌واسطه‌ی توان رقابتی بالا، به نوعی انحصار اکتسابی در حوزه‌ی خود رسیده‌اند. هرچند این شرکت‌ها با رقابت شکل گرفته‌اند، اما نظارت دولت برای جلوگیری از سوءاستفاده در این نوع بازارها ضروری است.

انحـصار عمومی (Public Monopoly)

در این حالت، انحـصار توسط نهادهای دولتی یا تحت نظارت شدید دولت انجام می‌شود و معمولاً مربوط به کالاها و خدمات ضروری نظیر آب، برق، گاز و حمل‌ونقل عمومی است.

در این نوع انحصار:

• دولت برای جلوگیری از سوءاستفاده، بر عملکرد و قیمت‌گذاری نظارت می‌کند.
• هدف نه تنها کسب سود، بلکه تأمین رفاه عمومی است.
• مثال: شرکت‌های آب و فاضلاب، برق منطقه‌ای، یا برخی خطوط حمل‌ونقل شهری.

انحـصار خالص (Pure Monopoly)

انحصار خالص زمانی رخ می‌دهد که تنها یک بنگاه در بازار فعال است و هیچ جایگزین نزدیکی برای کالای تولیدی آن وجود ندارد. در این شرایط، موانع ورود به بازار بسیار زیاد هستند و بنگاه انحصاری می‌تواند کنترل کاملی بر قیمت، تولید و شرایط بازار داشته باشد.

• مثال: شرکت مایکروسافت نمونه‌ای بارز از انحـصار خالص در حوزه سیستم‌عامل‌های رایانه‌های شخصی است. تا سال 2022، سیستم‌عامل ویندوز سهمی حدود 75 درصد از بازار جهانی رایانه‌های رومیزی را در اختیار داشت.

رقابت انحـصاری (Monopolistic Competition)

در این ساختار، تعداد زیادی فروشنده در بازار حضور دارند، اما هر کدام محصولی عرضه می‌کنند که تا حدی متفاوت یا متمایز از دیگران است (مثلاً از طریق برند، کیفیت، بسته‌بندی یا خدمات جانبی).

در این نوع بازار:

• کالاها جایگزین‌های نزدیک دارند، ولی کاملاً یکسان نیستند.
• موانع ورود نسبتاً کم هستند.
• بنگاه‌ها با استفاده از تبلیغات، قیمت‌گذاری و تمایز محصول تلاش می‌کنند سهم بازار خود را افزایش دهند.
• مثال: بازار پوشاک، لوازم آرایشی یا رستوران‌ها.

نقش دولت در مقابله با انحصار

دولت‌ها نقش کلیدی در تنظیم بازار و مقابله با شکل‌گیری یا تداوم انحصار دارند. بدون مداخله دولت، بسیاری از بازارها ممکن است به سمت انحـصار یا تبانی چندجانبه کشیده شوند که پیامدهای منفی آن، کاهش رفاه عمومی، افزایش قیمت‌ها و کاهش نوآوری است.

در ادامه، مهم‌ترین ابزارهای دولت برای مقابله با انحـصار بررسی می‌شود:

قوانین ضدانحصار (Antitrust Laws)

برای جلوگیری از سوءاستفاده شرکت‌ها از موقعیت انحـصاری و حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان، کشورها قوانین و مقررات ضدانحصار (Antitrust or Competition Laws) وضع می‌کنند. این قوانین با هدف ایجاد بازاری شفاف، رقابتی و منصفانه تدوین شده‌اند تا از بروز رفتارهایی نظیر قیمت‌گذاری انحصاری، تبانی، ادغام‌های ضدرقابتی و محدودسازی ورود رقبا جلوگیری شود.

نمونه‌هایی از قوانین ضدانحصار:

ایالات متحده آمریکا: یکی از معروف‌ترین نظام‌های حقوقی در این حوزه، قوانین آنتی‌تراست (Antitrust Laws) هستند که از اواخر قرن نوزدهم به اجرا درآمدند.

مهم‌ترین قوانین آنتی‌تراست در آمریکا عبارتند از:

• قانون شِرمن (Sherman Act – 1890): جلوگیری از تبانی و انحصار.
• قانون کلیتون (Clayton Act – 1914): ممنوعیت برخی ادغام‌ها و رفتارهای ضد رقابتی.
• قانون کمیسیون تجارت فدرال (FTC Act): تأسیس نهاد نظارتی برای اجرای قوانین رقابت.

ایران: در ایران نیز قانون «اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی» و به‌ویژه فصل نهم آن با عنوان «تسهیل رقابت و منع انحصار»، چارچوبی برای مقابله با رفتارهای انحـصاری ایجاد کرده است.

مطابق این قانون:

• ایجاد، حفظ یا توسعه انحصار غیرموجه ممنوع است.
• شورای رقابت به عنوان نهاد ناظر، مسئول تشخیص و برخورد با رفتارهای ضدرقابتی تعیین شده است.
• سیاست‌های حمایتی دولت باید در راستای حفظ رقابت و جلوگیری از رانت‌جویی باشد.

تنظیم قیمت در انحصارهای طبیعی

در صنایعی مانند آب، برق یا گاز که رقابت‌پذیری ذاتی ندارند و تنها یک عرضه‌کننده منطقی است، دولت وارد عمل می‌شود و با کنترل قیمت‌ها یا نظارت بر سودآوری، از سوءاستفاده از موقعیت انحصاری جلوگیری می‌کند.

مثال: کمیسیون تنظیم مقررات برق یا سازمان حمایت از مصرف‌کننده.

تشویق رقابت و جلوگیری از تمرکز بیش از حد

دولت‌ها با اقداماتی چون:

• کاهش موانع ورود به بازار
• حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و نوپا
• مقررات ضد ادغام‌های بزرگ
• تجزیه شرکت‌های غول‌آسا

در تلاش هستند فضای بازار را برای رقابت سالم حفظ کنند. نمونه معروف، انحلال شرکت Standard Oil در سال 1911 است که به 34 شرکت کوچکتر تقسیم شد.

ملی‌سازی صنایع استراتژیک

در برخی کشورها، دولت با ملی‌سازی صنایع کلیدی (مانند انرژی، مخابرات یا حمل‌ونقل عمومی)، مالکیت و کنترل آنها را در دست می‌گیرد تا از انحـصار خصوصی جلوگیری کند و این منابع را در جهت منافع عمومی مدیریت نماید.

مثال: ملی شدن صنعت نفت ایران در دهه 1330 یا صنعت راه‌آهن در برخی کشورهای اروپایی.

اعطای مجوزهای انحصاری موقت (مالکیت فکری)

برای ایجاد انگیزه در تولید علم و نوآوری، دولت‌ها به مخترعان، نویسندگان و هنرمندان حقوق انحصاری موقت اعطا می‌کنند:

• پتنت (Patent): حق انحـصاری تولید و فروش یک اختراع به مدت مشخص (معمولاً 20 سال).
• کپی‌رایت (Copyright): حق نشر و بهره‌برداری از آثار هنری و ادبی.
• علائم تجاری و حقوق توزیع: که از نام و برند شرکت‌ها محافظت می‌کنند.

این مجوزها تعادل میان تشویق به نوآوری و جلوگیری از انحـصار دائم را برقرار می‌کنند.

هزینه‌ی رفاهی انحصارگر

در شرایط انحـصار، قیمت کالای عرضه‌شده همواره بالاتر از هزینه‌ی نهایی (MC) آن است. این اختلاف، یکی از ویژگی‌های اصلی بازار انحـصاری است که از نگاه مصرف‌کنندگان نیز بسیار نامطلوب تلقی می‌شود؛ زیرا منجر به پرداخت قیمتی بیشتر برای کالایی می‌شود که می‌توانست با هزینه‌ای کمتر در بازار رقابتی عرضه شود.

در علم اقتصاد، میزان رفاه جامعه با استفاده از معیار اضافه‌رفاه کل (Total Surplus) سنجیده می‌شود، که حاصل جمع اضافه‌رفاه مصرف‌کننده (Consumer Surplus) و اضافه‌رفاه تولیدکننده (Producer Surplus) است. در یک بازار رقابتی کامل، تعادل میان عرضه و تقاضا به‌طور طبیعی شکل می‌گیرد و دست نامرئی بازار در پی حداکثر کردن رفاه اجتماعی است. در این حالت، قیمت برابر با هزینه‌ی نهایی بوده و مقدار تولید در سطح کارآمد اجتماعی قرار دارد.

اما در بازار انحصاری، شیوه‌ی تخصیص منابع متفاوت است. انحصارگر با هدف حداکثر کردن سود خود، سطح تولیدی را انتخاب می‌کند که در آن درآمد نهایی (MR) با هزینه‌ی نهایی (MC) برابر باشد، نه جایی که قیمت با هزینه نهایی برابر شود.

این تصمیم منجر به کاهش سطح تولید نسبت به بازار رقابتی می‌شود، که در نتیجه‌ی آن:

• بخشی از تقاضای بالقوه‌ی بازار بی‌پاسخ می‌ماند.
• رفاه مصرف‌کنندگان کاهش می‌یابد.
• اضافه‌رفاه کل کمتر از حالت رقابتی می‌شود.

این کاهش رفاه اجتماعی که به دلیل کاهش تولید و افزایش قیمت نسبت به سطح بهینه رخ می‌دهد، در علم اقتصاد به عنوان زیان مرده (Deadweight Loss) یا هزینه‌ی رفاهی انحصار شناخته می‌شود.

برای درک بهتر، می‌توان گفت که انحصارگر نقشی مشابه دریافت‌کننده‌ی مالیات ایفا می‌کند. درست مانند مالیات که باعث می‌شود قیمت افزایش و مقدار مبادله کاهش یابد، انحصار نیز سبب می‌شود مقدار فروش کمتر از سطح بهینه باشد و بخشی از رفاه بالقوه جامعه از بین برود.

در صورتی که یک برنامه‌ریز اقتصادی با رویکرد رفاه‌محور بخواهد در بازار انحصاری مداخله کند، هدف او بازتنظیم قیمت و مقدار تولید به گونه‌ای خواهد بود که هم منافع تولیدکننده حفظ شود و هم منافع مصرف‌کنندگان، تا در نهایت مجموع رفاه کل به حداکثر برسد.

تبعیض قیمت (Price Discrimination)

در بحث‌های قبلی، فرض بر این بود که یک بنگاه انحـصاری، کالای خود را با قیمتی یکسان به تمامی مصرف‌کنندگان عرضه می‌کند. اما در واقعیت، بسیاری از بنگاه‌های انحصاری از تبعیض قیمت استفاده می‌کنند؛ یعنی کالا یا خدمت خود را به قیمت‌های متفاوت به مشتریان مختلف می‌فروشند، حتی زمانی‌که هزینه‌ی تولید برای همه‌ی مشتریان یکسان باشد.

این روش، که در بازارهای رقابتی غیرممکن است، در بازارهای انحـصاری امکان‌پذیر می‌شود؛ زیرا در بازار رقابتی قیمت توسط بازار تعیین می‌شود و تولیدکنندگان قدرتی برای قیمت‌گذاری متفاوت ندارند. اما انحـصارگر، با درک تفاوت در تمایل یا توان پرداخت مصرف‌کنندگان، می‌تواند با قیمت‌گذاری متغیر، سود خود را حداکثر کند.

تبعیض قیمت به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:

• تبعیض درجه اول (کامل): هر مشتری دقیقاً به اندازه‌ی تمایل به پرداخت خود قیمت می‌پردازد.
• تبعیض درجه دوم: قیمت‌ها بر اساس حجم خرید یا دسته‌بندی کالا متفاوت است (مانند تخفیف برای خرید عمده).
• تبعیض درجه سوم: مصرف‌کنندگان در گروه‌های مختلف دسته‌بندی می‌شوند و هر گروه قیمت خاصی می‌پردازد (مثلاً دانش‌آموزان، سالمندان یا تاجران).

برای مثال، شرکت‌های هواپیمایی اغلب از تبعیض قیمت درجه سوم استفاده می‌کنند. فرض کنید یک ایرلاین بلیط رفت‌و‌برگشت را به این صورت قیمت‌گذاری می‌کند: اگر مسافر تا دوشنبه شب در مقصد اقامت داشته باشد، بلیط ارزان‌تر خواهد بود.

در این حالت، تاجران که معمولاً سفرهای کوتاه دارند و حاضرند هزینه‌ی بیشتری بپردازند تا سریع‌تر بازگردند، قیمت بالاتری پرداخت می‌کنند. در مقابل، مسافران عادی که انعطاف بیشتری دارند و ترجیح می‌دهند هزینه‌ی کمتری بپردازند، از بلیط‌های ارزان‌تر بهره‌مند می‌شوند.

این مثال نشان می‌دهد که تبعیض قیمت چگونه به انحـصارگر اجازه می‌دهد از گروه‌های مختلف مصرف‌کننده حداکثر درآمد ممکن را استخراج کند، بدون آن‌که هزینه‌ی تولید افزایش یابد.

نمونه‌های تاریخی و معروف انحصار

استاندارد اویل – جان دی. راکفلر

در اواخر قرن نوزدهم، شرکت Standard Oil تحت رهبری جان دی. راکفلر به یکی از بزرگ‌ترین و قدرتمندترین شرکت‌های تاریخ تبدیل شد. این شرکت با استفاده از تاکتیک‌هایی مانند کاهش شدید قیمت‌ها برای حذف رقبا و کنترل زنجیره تأمین، توانست بیش از 90٪ صنعت نفت آمریکا را در اختیار بگیرد.

این انحـصار تا جایی پیش رفت که در سال 1911، دیوان عالی آمریکا حکم به تجزیه آن داد و شرکت به 34 شرکت کوچکتر تقسیم شد. برخی از این شرکت‌ها بعدها به نام‌های آشنا مانند ExxonMobil تبدیل شدند.

مایکروسافت – دهه 1990

در دهه 90 میلادی، مایکروسافت با عرضه ویندوز و ادغام آن با مرورگر اینترنت اکسپلورر، به متهم اصلی رفتارهای ضد رقابتی تبدیل شد. دولت ایالات متحده این شرکت را به سوءاستفاده از موقعیت انحصاری‌اش برای حذف مرورگرهای رقیب، مانند Netscape، متهم کرد. این پرونده بزرگ قضایی منجر به نظارت قضایی بر مایکروسافت و اصلاح سیاست‌های توزیع نرم‌افزار شد، اگرچه این شرکت تجزیه نشد.

دی بیرز – انحصار در بازار الماس

شرکت De Beers در قرن بیستم تقریباً بازار جهانی الماس را در اختیار داشت. این شرکت نه تنها بسیاری از معادن الماس آفریقا را کنترل می‌کرد، بلکه با تبلیغات گسترده مثل شعار معروف «الماس تا ابد است» توانست تقاضا را شکل دهد و قیمت‌ها را در سطح دلخواه نگه دارد. قدرت این شرکت چنان گسترده بود که برای دهه‌ها هر خرید و فروش عمده الماس در جهان، به نوعی تحت نفوذ آن انجام می‌شد.

شرکت‌های دولتی – انحصارهای قانونی در صنایع استراتژیک

در بسیاری از کشورها، دولت‌ها خود به‌صورت مستقیم کنترل برخی صنایع کلیدی را در دست دارند. برای مثال، شرکت ملی نفت ایران تنها نهاد مجاز به استخراج و صادرات نفت است، یا در چین شرکت راه‌آهن ملی تمام زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی را کنترل می‌کند. این نوع انحـصارها معمولاً با هدف کنترل منابع حیاتی یا حفظ امنیت ملی ایجاد می‌شوند.

انحصار در دنیای امروز: غول‌های فناوری

در دنیای دیجیتال امروز، برخی شرکت‌های فناوری به جایگاه‌هایی رسیده‌اند که می‌توان آن‌ها را نمونه‌ای مدرن از انحصار دانست. شرکت‌هایی مانند گوگل، آمازون، اپل و متا (فیسبوک سابق) نه‌تنها سهم عمده‌ای از بازارهای جهانی را در اختیار دارند، بلکه چنان قدرتی کسب کرده‌اند که تصمیمات آن‌ها می‌تواند کل اکوسیستم دیجیتال را تحت‌تأثیر قرار دهد.

به عنوان مثال، گوگل بیش از 90٪ بازار جستجوی آنلاین را در اختیار دارد؛ این یعنی کاربران عملاً گزینه‌ای جز استفاده از موتور جستجوی گوگل ندارند. آمازون نیز در بازار فروش اینترنتی، آن‌چنان گسترده و قدرتمند عمل می‌کند که بسیاری از فروشندگان کوچک ناچارند برای بقا، محصولات خود را از طریق همین پلتفرم عرضه کنند، حتی اگر این کار به قیمت پرداخت کمیسیون‌های سنگین باشد.

اپل با در اختیار داشتن فروشگاه اپ‌استور، کنترل شدیدی بر نحوه توزیع اپلیکیشن‌ها روی آیفون دارد. توسعه‌دهندگان ناچارند از قوانین سخت‌گیرانه اپل تبعیت کنند و درصد بالایی از درآمد خود را به این شرکت بپردازند. از سوی دیگر، متا با داشتن هم‌زمان فیسبوک، اینستاگرام و واتساپ، تقریباً تمام فضای ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی را قبضه کرده است و با خرید یا حذف استارتاپ‌های نوظهور، مانع رقابت جدید می‌شود.

منتقدان می‌گویند این شرکت‌ها با جمع‌آوری انبوهی از داده‌های کاربران، حذف رقبا از طریق خرید یا تقلید، و تحمیل شرایط ناعادلانه به کاربران و شرکای تجاری، مصداق‌های بارز انحصار مدرن هستند.

دولت‌ها و نهادهای نظارتی در ایالات متحده، اروپا و سایر کشورها، بارها این شرکت‌ها را جریمه کرده یا تحقیقات گسترده‌ای برای مهار قدرت آن‌ها انجام داده‌اند. تلاش‌هایی برای تصویب قوانین جدید نیز در جریان است تا رقابت سالم در فضای دیجیتال حفظ شود.

مقایسه‌ی بازار انحصاری و بازار رقابتی

با توجه به مباحث مطرح‌شده، تعیین قیمت را می‌توان به‌عنوان کلیدواژه‌ی اصلی در تمایز میان بازار انحصاری و بازار رقابتی در نظر گرفت.

در بازار انحـصاری، قدرت تعیین قیمت در اختیار عرضه‌کننده (تولیدکننده‌ی انحصاری) است. از آن‌جا که رقیبی وجود ندارد و کالای جایگزین مناسبی نیز در بازار موجود نیست، بنگاه انحـصاری می‌تواند قیمت محصول را براساس منافع خود تنظیم کند. با این حال، اگر این بنگاه بخواهد مقدار فروش خود را افزایش دهد، چاره‌ای جز کاهش قیمت ندارد؛ زیرا افزایش مقدار عرضه در این بازار، مستقیماً بر تقاضا و رفتار مصرف‌کننده تأثیر می‌گذارد.

در مقابل، در بازار رقابتی کامل، تولیدکنندگان نقشی در تعیین قیمت ندارند. قیمت توسط بازار و نیروهای عرضه و تقاضا تعیین می‌شود و هر بنگاه تنها می‌تواند مقدار تولید خود را با توجه به قیمت ثابت بازار تنظیم کند.

در این حالت، نمودار تقاضا برای هر بنگاه به‌صورت افقی (کاملاً کشسان) است؛ به این معنا که بنگاه می‌تواند هر مقدار از کالا را به فروش برساند، اما فقط به قیمت بازار و بدون امکان افزایش قیمت. در نتیجه، افزایش تولید تأثیری بر قیمت نخواهد داشت.

این تفاوت بنیادین، یکی از مهم‌ترین عوامل تمایز میان ساختارهای بازار و رفتار اقتصادی بنگاه‌ها در هر یک از آن‌هاست.

نتیجه‌گیری

انحصار در اقتصاد به معنای تسلط یک بنگاه اقتصادی بر یک بازار است که بدون وجود رقیب قادر است قیمت‌ها را تعیین کند و تأثیر منفی زیادی بر رفاه مصرف‌کنندگان، نوآوری و کیفیت کالاها دارد. در حالی که در برخی موارد انحـصار به دلایل طبیعی یا دولتی به وجود می‌آید، معمولاً انحصار در بلندمدت برای اقتصاد کشور و مصرف‌کنندگان مضر است. برای مقابله با این مشکلات، بسیاری از کشورها قوانین و مقرراتی را برای حمایت از رقابت سالم و جلوگیری از تشکیل انحصار وضع کرده‌اند.

برای مشاهده مقالات کلیک کنید.

پیج اینستاگرام معین صادقیان کارشناس اقتصاد و مدرس بازار سرمایه