آغاز علم اقتصاد

علم اقتصاد، یکی از مهم‌ترین شاخه‌های علوم اجتماعی است که به مطالعه‌ی رفتار انسان‌ها در تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات می‌پردازد. اما این علم، مانند بسیاری از شاخه‌های دیگر دانش، تاریخچه‌ای طولانی و تکاملی دارد.

پرسش درباره‌ی آغاز علم اقتصاد، یعنی ریشه‌یابی این‌که چگونه و در چه شرایطی انسان‌ها شروع به فکر کردن نظام‌مند درباره‌ی مسائل اقتصادی کردند و چطور این اندیشه‌ها به صورت یک علم مستقل شکل گرفتند.

مفهوم اولیه‌ی اقتصاد

پیش از این که اقتصاد به صورت یک علم مستقل درآید، مفاهیم اقتصادی در قالب نوشته‌های فلسفی، دینی و سیاسی مطرح می‌شد. در جوامع اولیه، اقتصاد به معنای ساده‌ی آن یعنی مدیریت منابع محدود برای تامین نیازهای انسان وجود داشت، اما تحلیل علمی و روش‌مند از این پدیده‌ها وجود نداشت.

در واقع واژه‌ی «اقتصاد» از واژه‌ی یونانی Oikonomia گرفته شده است که به معنای مدیریت خانه بود: «Oikos» به معنی خانه و «Nomos» به معنی قانون یا نظم است. در آن دوران، اقتصاد بیشتر درباره‌ی اداره‌ی امور خانوار یا دارایی‌های شخصی بود، نه تحلیل رفتارهای بازار و تولید.

ریشه‌های پیش از علم اقتصاد مدرن

قبل از شکل‌گیری اقتصاد به‌عنوان یک رشته‌ی علمی، مفاهیم اقتصادی در قالب فلسفه، دین، و مدیریت عملی در تمدن‌های باستانی وجود داشتند.

تمدن‌های باستانی

• بین‌النهرین (۳۰۰۰ ق.م): سیستم‌های اولیه‌ی تجارت و مالیات در سومر و بابل، مانند استفاده از غلات به‌عنوان واحد مبادله، نشان‌دهنده‌ی درک ابتدایی از تخصیص منابع بود.
• مصر باستان: مدیریت منابع کشاورزی و نیروی کار برای ساخت اهرام نشان‌دهنده‌ی برنامه‌ریزی اقتصادی بود.
• چین باستان: متفکرانی مانند کنفوسیوس (۵۵۱-۴۷۹ ق.م) و مو زی بر اهمیت توزیع عادلانه‌ی منابع و مدیریت اقتصادی تأکید داشتند.
• هند باستان: کتاب آرتاشاسترا نوشته‌ی چاناکیا (حدود ۳۵۰ ق.م) به موضوعاتی مانند مالیات، تجارت، و مدیریت منابع پرداخته و یکی از اولین متون اقتصادی محسوب می‌شود.

 یونان و روم باستان

• زنوفون (۴۳۰-۳۵۴ ق.م): در کتاب اقتصاددان (Oik Midterminals) به مدیریت خانوار و کشاورزی پرداخته و مفاهیم اولیه‌ی تقسیم کار و تخصص را مطرح کرده است.
• ارسطو (۳۸۴-۳۲۲ ق.م): در آثارش به موضوعاتی مانند ارزش، مبادله، و عدالت در تجارت پرداخته است.
• افلاطون: در جمهوریت به اهمیت تقسیم کار و تخصیص منابع اشاره کرده است.

قرون وسطی و تأثیرات دینی

• اسلام: مفاهیم زکات، ربا (بهره)، و وقف در قرآن و احادیث نشان‌دهنده‌ی توجه به عدالت اقتصادی و توزیع منابع بود. ابن‌خلدون (۱۳۳۲-۱۴۰۶) در مقدمه به تحلیل چرخه‌های اقتصادی و نقش مالیات در اقتصاد پرداخته است.
• مسیحیت: متفکرانی مانند توماس آکویناس (۱۲۲۵-۱۲۷۴) به موضوعاتی مانند قیمت عادلانه و اخلاق در تجارت پرداخته‌اند.

ظهور علم اقتصاد مدرن

علم اقتصاد به‌عنوان یک رشته‌ی نظام‌مند در قرن‌های هفدهم و هجدهم با ظهور مکتب مرکانتیلیسم و سپس اقتصاد کلاسیک شکل گرفت. این تحولات نتیجه‌ی تغییرات اجتماعی، صنعتی، و سیاسی مانند انقلاب صنعتی، گسترش تجارت جهانی، و ظهور دولت‌های مدرن بود.

مرکانتیلیسم (قرن ۱۶ تا ۱۸)

مرکانتیلیسم اولین مکتب اقتصادی بود که بر انباشت طلا و نقره از طریق تجارت و استعمار تأکید داشت. ویژگی‌های آن:

• تمرکز بر تراز تجاری مثبت (صادرات بیشتر از واردات).
• حمایت‌گرایی و وضع تعرفه‌ها برای حفاظت از صنایع داخلی.
• نقش قوی دولت در اقتصاد.

متفکران کلیدی:

• توماس مان (۱۵۷۱-۱۶۴۱): در کتاب ثروت انگلستان از تجارت خارجی، بر اهمیت صادرات تأکید کرد.
• ژان‌باتیست کولبر (۱۶۱۹-۱۶۸۳): وزیر دارایی فرانسه که سیاست‌های حمایت‌گرایانه را ترویج کرد.

انتقادات: مرکانتیلیسم به دلیل تمرکز بیش از حد بر طلا و نقره و نادیده گرفتن رفاه عمومی مورد انتقاد قرار گرفت.

فیزیوکراسی (قرن ۱۸)

فیزیوکرات‌ها، به رهبری فرانسوا کنه (۱۶۹۴-۱۷۴۴)، معتقد بودند که ثروت واقعی از کشاورزی و منابع طبیعی ناشی می‌شود، نه تجارت. آن‌ها مفهوم لسه‌فر (دخالت حداقلی دولت در اقتصاد) را ترویج کردند.

• جدول اقتصادی کنه: این جدول جریان‌های اقتصادی بین بخش‌های کشاورزی، صنعت، و مالکان زمین را نشان می‌داد و یکی از اولین مدل‌های اقتصاد کلان بود.
• تأثیر: فیزیوکراسی زمینه‌ساز ظهور اقتصاد کلاسیک و ایده‌های بازار آزاد شد.

اقتصاد کلاسیک (اواخر قرن ۱۸ تا اوایل قرن ۱۹)

اقتصاد کلاسیک با ظهور آدام اسمیت و هم‌عصرانش به‌عنوان پایه‌ی علم اقتصاد مدرن شناخته می‌شود. این مکتب بر بازار آزاد، رقابت، و نقش «دست نامرئی» در تخصیص منابع تأکید داشت.

متفکران کلیدی اقتصاد کلاسیک:

1. آدام اسمیت (۱۷۲۳-۱۷۹۰):

   • کتاب تحقیق درباره‌ی ماهیت و علل ثروت ملل (۱۷۷۶) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار اقتصادی شناخته می‌شود.

   • مفاهیم کلیدی: دست نامرئی، تقسیم کار، مزیت مطلق در تجارت، و نقش انگیزه‌های شخصی در ایجاد خیر عمومی.

   • تأکید بر آزادی اقتصادی و دخالت محدود دولت.

2. دیوید ریکاردو (۱۷۷۲-۱۸۲۳):

   • نظریه‌ی مزیت نسبی در تجارت بین‌الملل.

   • قانون بازده نزولی و نظریه‌ی توزیع (دستمزد، سود، و رانت).

   • کتاب اصول اقتصاد سیاسی و مالیات (۱۸۱۷).

3. توماس مالتوس (۱۷۶۶-۱۸۳۴):

   • نظریه‌ی جمعیت: رشد جمعیت سریع‌تر از منابع غذایی منجر به فقر و گرسنگی می‌شود.

   • کتاب رساله‌ای درباره‌ی اصل جمعیت (۱۷۹۸).

4. جان استوارت میل (۱۸۰۶-۱۸۷۳):

   • تلفیق اقتصاد کلاسیک با ملاحظات اجتماعی و اخلاقی.

   • کتاب اصول اقتصاد سیاسی (۱۸۴۸).

تأثیر: اقتصاد کلاسیک پایه‌ی نظری برای انقلاب صنعتی، تجارت آزاد، و سیاست‌های اقتصادی مدرن فراهم کرد.

تحولات بعدی در علم اقتصاد

پس از اقتصاد کلاسیک، علم اقتصاد با ظهور مکاتب جدید و ابزارهای تحلیلی پیشرفته‌تر تکامل یافت.

اقتصاد نئوکلاسیک (اواخر قرن ۱۹)

• تأکید بر عرضه و تقاضا، مطلوبیت نهایی، و تعادل بازار.
• متفکران کلیدی: ویلیام استنلی جونز (۱۸۳۵-۱۸۸۲)، کارل منگر (۱۸۴۰-۱۹۲۱)، و لئون والراس (۱۸۳۴-۱۹۱۰).
• استفاده از ریاضیات و مدل‌های تعادل عمومی.

اقتصاد کینزی (قرن ۲۰)

• جان مینارد کینز (۱۸۸۳-۱۹۴۶): در کتاب نظریه‌ی عمومی اشتغال، بهره، و پول (۱۹۳۶)، نقش دولت در تحریک تقاضا طی رکود اقتصادی را مطرح کرد.
• تأثیر: پایه‌گذاری سیاست‌های مالی و پولی مدرن برای مقابله با بیکاری و رکود.

مکاتب مدرن

• اقتصاد رفتاری: ترکیب روان‌شناسی با اقتصاد برای تحلیل رفتارهای غیرعقلانی (دانیل کانمن، ریچارد تالر).
• اقتصاد توسعه: تمرکز بر رشد کشورهای در حال توسعه (آمارتیا سن، جفری ساکس).
• اقتصاد محیط‌زیست: تحلیل پایداری و اثرات خارجی (نیکلاس استرن).

تأثیرات آغاز علم اقتصاد

• انقلاب صنعتی: نظریه‌های اقتصاد کلاسیک، به‌ویژه ایده‌های آدام اسمیت، با ترویج تقسیم کار و بازار آزاد، به رشد سریع تولید و تجارت در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ کمک کرد.
• تجارت جهانی: نظریه‌های مزیت مطلق (اسمیت) و مزیت نسبی (ریکاردو) پایه‌ی تجارت آزاد و جهانی‌سازی را فراهم کردند.
• سیاست‌گذاری اقتصادی: اقتصاد کلاسیک به دولت‌ها ابزارهایی برای تنظیم مالیات، تجارت، و بودجه ارائه داد.
• نابرابری و انتقادات: تمرکز اولیه‌ی اقتصاد بر رشد و ثروت، بدون توجه کافی به توزیع عادلانه، به نابرابری و انتقادات بعدی (مانند مارکسیسم) منجر شد.

چالش‌ها در آغاز علم اقتصاد

• فرضیات ساده‌ساز: مدل‌های اولیه رفتار انسانی را بیش از حد عقلانی فرض می‌کردند.
• نادیده گرفتن مسائل اجتماعی: تمرکز بر ثروت و رشد، مسائل مانند فقر و محیط‌زیست را کم‌رنگ کرد.
• محدودیت داده‌ها: نبود آمارهای دقیق در قرون اولیه تحلیل‌ها را محدود می‌کرد.
• تأثیر استعمار: مرکانتیلیسم با بهره‌کشی از مستعمرات همراه بود.

تحولات جدید در علم اقتصاد

در قرن بیستم، اقتصاد به دو شاخه‌ی بزرگ تقسیم شد:

• اقتصاد خرد: مطالعه‌ی رفتار فردی مصرف‌کنندگان، تولیدکنندگان و بازارهای خاص
• اقتصاد کلان: مطالعه‌ی اقتصاد در سطح کلان، مانند بیکاری، تورم، رشد اقتصادی

جان مینارد کینز با نظریه‌ی اقتصاد کینزی در دهه‌ی ۱۹۳۰، نقش دولت در تحریک تقاضای کل و مقابله با رکود اقتصادی را برجسته کرد.

از نیمه‌ی دوم قرن بیستم به بعد، با ظهور نظریه‌های جدید مانند اقتصاد نئوکلاسیک، اقتصاد رفتاری، و اقتصاد توسعه، علم اقتصاد از نظر روش‌شناسی و دامنه‌ی تحقیقاتی گسترش چشمگیری یافت

جمع‌بندی

آغاز علم اقتصاد را می‌توان به چند مرحله اصلی تقسیم کرد:

• مباحث پراکنده در فلسفه و الهیات در دوران باستان و قرون وسطی
• تلاش‌های اولیه‌ی مرکانتیلیست‌ها برای تدوین اصول اقتصادی در خدمت دولت
• انقلاب فکری آدام اسمیت و شکل‌گیری اقتصاد کلاسیک به عنوان یک علم مستقل در قرن هجدهم

امروزه علم اقتصاد، دانشی گسترده و پیچیده است که از تحلیل رفتارهای فردی تا سیاست‌های کلان اقتصادی و روابط بین‌الملل را دربرمی‌گیرد.
تحولات آن همچنان ادامه دارد و با پیشرفت‌هایی مانند داده‌کاوی اقتصادی، هوش مصنوعی در تحلیل بازارها و اقتصاد زیست‌محیطی وارد دوره‌های تازه‌ای می‌شود.

سوالات متداول 

۱. آغاز علم اقتصاد از چه زمانی شروع شد؟

آغاز رسمی علم اقتصاد به عنوان یک رشته‌ی مستقل به قرن هجدهم و انتشار کتاب «ثروت ملل» توسط آدام اسمیت در سال ۱۷۷۶ میلادی بازمی‌گردد. اما مفاهیم اقتصادی به صورت پراکنده از دوران باستان وجود داشته است.

۲. چه کسانی قبل از آدام اسمیت درباره‌ی اقتصاد بحث کرده‌اند؟

اندیشمندانی مانند افلاطون، ارسطو، ابن خلدون، و فیلسوفان مسیحی قرون وسطی مانند توماس آکویناس درباره‌ی مفاهیم اقتصادی نظیر مالکیت، پول، تجارت و عدالت اقتصادی بحث کرده بودند.

۳. اقتصاد در دوران باستان چه مفهومی داشت؟

در دوران باستان، اقتصاد بیشتر به معنای مدیریت امور خانه یا دارایی‌ها بود و نه به معنای تحلیل علمی رفتار بازارها یا تولید.

۴. مرکانتیلیسم چه نقشی در آغاز علم اقتصاد داشت؟

مرکانتیلیسم اولین جریان اقتصادی نظام‌مند بود که در دوره‌ی پیش از آدام اسمیت شکل گرفت و بر اهمیت تجارت خارجی، انباشت ثروت ملی و نقش دولت در اقتصاد تاکید داشت.

۵. چرا آدام اسمیت را پدر علم اقتصاد می‌دانند؟

زیرا او برای نخستین بار مفاهیم اقتصادی را به صورت علمی، منظم و قابل تحلیل در قالب نظریه‌های مشخص مانند «دست نامرئی بازار» و «تقسیم کار» مطرح کرد و با انتشار کتاب «ثروت ملل» پایه‌های علم اقتصاد مدرن را بنا نهاد.

۶. ابن خلدون چه نقشی در تاریخ علم اقتصاد دارد؟

ابن خلدون در قرن چهاردهم میلادی با ارائه‌ی تحلیل‌هایی درباره‌ی تولید، تجارت، مالیات و نقش کار در شکل‌گیری ثروت، یکی از پیشگامان اندیشه‌ی اقتصادی پیشامدرن محسوب می‌شود.

۷. علم اقتصاد چه زمانی به دو شاخه‌ی خرد و کلان تقسیم شد؟

تقسیم‌بندی رسمی علم اقتصاد به اقتصاد خرد و اقتصاد کلان در قرن بیستم و به ویژه پس از نظریه‌های جان مینارد کینز شکل گرفت.

۸. آیا اقتصاد قبل از آدام اسمیت به عنوان یک علم شناخته می‌شد؟

خیر، پیش از اسمیت، مباحث اقتصادی بیشتر در قالب فلسفه، دین یا سیاست مطرح می‌شدند و فاقد روش علمی منسجم بودند.

۹. مهم‌ترین تحول در علم اقتصاد پس از آدام اسمیت چه بود؟

پیشرفت‌های بزرگی مانند نظریه‌ی مزیت نسبی دیوید ریکاردو، اقتصاد سیاسی کارل مارکس، اقتصاد نئوکلاسیک، و نظریه‌ی کینزی در قرن نوزدهم و بیستم مهم‌ترین تحولات علم اقتصاد پس از آدام اسمیت بوده‌اند.

۱۰. آیا علم اقتصاد امروز با علم اقتصاد آغازین تفاوت زیادی دارد؟

بله، علم اقتصاد امروز بسیار تخصصی‌تر، متنوع‌تر و مبتنی بر داده‌ها و روش‌های آماری پیشرفته‌تر از اقتصاد کلاسیک اولیه شده است.